+18 °С
Пылан
Все новости
Ачана сар гыч пӧртылын огыл
Сар жапым йоча-влак дене илен лекше кажне ешын пӱрымашыже, илыш-корныжо икгайрак.Кеч кажныжын шке, посна тургыжланымашыже, йомдарымашыже уло. Мемнан тачысе героиня – Лидия Ивановна Мартынова (Бишарова) сарым ок шарне, лач аваже Матрена Яковлевна да коваже Анна Федоровна Бишарова (Бутусова) каласкалмышт гыч гына пала.
Сар жапым йоча-влак дене илен лекше кажне ешын пӱрымашыже, илыш-корныжо икгайрак.
Кеч кажныжын шке, посна тургыжланымашыже, йомдарымашыже уло. Мемнан тачысе героиня – Лидия Ивановна Мартынова (Бишарова) сарым ок шарне, лач аваже Матрена Яковлевна да коваже Анна Федоровна Бишарова (Бутусова) каласкалмышт гыч гына пала. Нине ӱдырамаш-влак шукертак ош тӱня дене чеверласеныт, туге гынат, шарнымашеш нуно ушан, шотан каҥашым пуышо, мыскарам умылен моштышо еҥ семын кодыныт. Садлан кӧра, очыни, нуно коктынат кужу ӱмыран лийыныт, 90 ий утла иленыт. Шуко неле-йӧсым ужыныт, туге гынат, шӱм-чон дене поро кодыныт да ончкылыкыш ӱшан дене онченыт.
Анна Федоровнан (Анна кован) пӱрымашыже Российысе шуко ӱдырамашын пӱрымашыж гай. Кулак семын шотлен, уло ешым Сибирьыш колтеныт да чыла погым ялысе активист-влак поген налыныт. Пелашыже Икымше тӱнямбал сарыште колен, ик эргыже гына лийын, тудат Кугу Отечественный сар гыч пӧртылын огыл. Москва-Новосибирск скорый поезд шӱдӧ километрым шотла. Кӧ дыр пеҥгыдын мала, тудым ончен кӧранет, жап корнышто писын эрта. Лидия Ивановна ден Бурдина Валентина Ивановна Алеша ден Андрей эргышт деке каеныт. Нуно Новосибирск олаште присягым приниматленыт. 80-шо ила мучаш эллан неле ий-влак лийыныт. Войска-влакым Афганистан гыч луктыныт гына. Ава шӱм коржын. Лидия Ивановнан кумшо эргыже армий радамыште лийын. Кугырак Виталий Москваште служитлен, Саша – Бакушто. Изиракшылан Кавказыште служитлаш пӱрен улмаш. Ава-влакым частьыште сайын приниматленыт. Вашлиймашлан ойырымо жап писын эртен каен. Кӱчык жапыште рвезе-влак капым погеныт, пеҥгыдемыныт. Нунын чыла сай манын, ава-влакым лыпландареныт. Сайын коштын толмылан куанен, нуно мӧҥгӧ пӧртылыныт. Лидия Ивановна ден Валентина Ивановна – ик кундем гыч улыт, мо нерген кутыраш, шарналташ муыныт. Сибирьысе пӱртӱсым мемнан дене таҥастареныт. Мемнан садыгак сайрак манын шоналтеныт. Куан да ойго нерген кутыреныт. Пел курым ончыч Лидия Ивановнан ачажат тиде корно дене вашке службыш каен. Самырык рвезе, шочмо ялже деч посна нигуштат лийын огыл, да тудо вигак событий пӧрдемыш логалын, кудыж деч уло тӱня чытырналтын.
Ачам Бишаров Иван Васильевичым 1940 ийыште службыш налыныт. Пӧртыштӧ тудо аважым, ватыжым, эше шочдымо Лида ӱдыржым (тудо кок тылзе эртымеке шочын) коден . Дальний Востокышто служитлен. Чот вучымо треугольник-серыш-влак кужаш толыныт. Тудыжат шагал мутан лийыныт, тудо лач шке шочшыж-влак верч ойгырен, Лида ӱдыржым аралаш йодын. Серышыште ӱдыржӧ ачаж дене «саламлалтын». Сар гыч толшо серышыште озанлыкыште кузе паша кайыме нерген йодыш-влак: шудо ден пуым ыштыме мо, пареҥгым лукмо мо – лийыныт. А чыла тиде паша ӱдырамаш-влак вачӱмбаке возын. Тиде неле жап ик пагытлан веле манын ӱшаненыт, а ачалан сарыште эшеат нелырак манан шоненыт. Шкеж нерген шагал возен: «Тазалык сай, служба нормально эрта». Чынжым гын, служитлаш моткоч неле лийын. Япон-влак велым чӱчкыдын провокаций, ваш лӱйкалымаш лийын. Сар тӱҥалын. Йошкарармеец-пограничник-влак форнтыш каяш тыршеныт. Но тыштат чын сар каен манаш лиеш. Япон-влак чулымештыныт, вашпижмаш чӱчкыдынрак лияш тӱҥалын. Салтак-влакым йомдараш тӱҥалыныт. Командований ситуацийым текшырымаште кучаш тыршен.
Сар элнан, кажне еҥын пӱтынь илышыжым вашталтен. Сарын икымше кечыж гычак пашам ыштен кертеш чыла пӧръеҥ фронтыш каен. Вашке икымше похоронко-влак толаш тӱҥалыныт. Ачамын изажын суртыштыжо Ленинград ола гыч эвакуироватлалт толшо еш, ончыкылык Калык артист Георгий Штиль аваж ден да коваж дене илен. Ял шеҥгелне, чодыра лишне, куснен толшо-влак илаш тӱҥалыныт. Тиде Поволжье гыч немыч-влак лийныт. Раш амаллан кӧра нуным Уралыш колтеныт. Нуно барак-влакым чоҥеныт, шке школышт, кевытышт лийын. Чодырам ямдылымаште пашам ыштеныт. Шуко йӧсым надеждинмыт ужыныт. Похоронко-влак тӱҥ шотышто, кугу кредалмаш деч вара моткоч шуко толыныт. Немыч-влакым Москва, Сталинград воктене кырен шалатыме деч вара.
Сар пытен. Фронтовик-влак мӧҥгӧ пӧртылаш тӱҥалыныт. Кӧ дыр шудо солымо жаплан етшен. Рвезе-влак шӱдыран пилоткым, фуражкым нумал коштыныт. Куанже мыняре лийын! А мыняр шинчавӱд лийын, кӧ шке ачажым, эргыжым, пелашыжым сар гыч вучен шуктен огыл. Кажне еш сарыште кӧм-гынат йомдарен. Кӧн ачаже сар гыч пӧртылын, кузе нунылан кӧраненыт. Кова Лидалан ойлен: «Вашке тыйынат, ачат пӧртылеш. Кеҥежым огеш тол гын, Воздвиженье пайремлан (Надеждин селаште престольный пайрем) садыгак толеш. Можыч ончычат, пареҥгым лукташ толын шуэш». Капкашке кажне гана тӱкалтыме деч вара, тӧрзашке курыжынна да чонлан лишыл чурийым ужына манын шоненна. Лидалан 5 ий лийын, тудат пӧртыштӧ куан шӱлыш озаланымым шижын: чыла вере эрыктеныт, мушкыныт, коҥгам ошемденыт, ачам вучышыла, тудын вургемжым мушкыныт. Ту жапыште, Совет Ушем, союзник-влак дене пунчалым пидын да Японий дене сарым тӱҥалын. Шокшо август кечын, Лида уремыште модшыла, пӧртышт воктене калык погынымым ужеш. Тудо ачам толын, очыни, манын куанен куржын колта. Кунам пӧртыш пурен, шортшо ӱдырамаш-влакым ужын. Коваже кидыште ала-могай кагазым кучен. Тидым ужмеке Лида ӧрмалген, коваж деке пызнен, а тудыжо эше чотрак шорташ тӱҥалын. Ала-кӧ идымыш аваж деке куржын. Шортшо ӱдырамаш-влакым кузе гынат лыпландараш манын, ала-кӧ, можыч тиде йоҥылыш, манын каласен. Вет похоронко деч варат мӧҥгӧ пӧртылшӧ-влак лийыныт. Ик жапыште пӱрымаш чыла вашталтен. Тидлан ӱшаныме шуын огыл, можыч, садак пӧртылеш, шоненыт. Шыжым мемнан деке ачам дене пырля служитлыше пӧръеҥ (Аткӱл ял гыч) толын. Лач тудо ачамын пытартыш кечыже да шагатше нерген каласкален.
Бишаров Иван Васильевич, Надеждин селаште 1919 ийыште шочын. 1945 ий 16 августышто Сахалин островышто Кетон поселко воктене тудым снайпер лӱен пуштын. Изи-шольо шӱгарыште тойымо. Варажым Кетон поселкылан геройла колышо батерийын командирже Леонид Смирныхын лӱмжым пуэныт. Кызыт Смирный поселок. 12 тӱжем салтаклан шке икшывштым, аваштым, йӧратыме еҥыштым ужаш пӱрен огыл улмаш. Тӱжем дене йоча тулыкеш кодын.
Фронтовик-влак сар гыч пӧртылыныт. Надеждин села гыч фронтыш 160 еҥ каен. Тушеч 52-шо пӧртылын. Кажне еш кӧм-гынат йомдарен. Клубышто южгунам фильм-влакым ончыктеныт. Рвезе-влак сарла модыныт. Шыжым икымше сӱан-влакым модаш тӱҥалыныт. Рвезе-влакым армийыш ужатеныт. Лидан аважат марлан лектын. Анна Федоровна кузе шешкыже колхозыштат, пӧртыштат тыршымыжым ужын тидлан чаракым ыштен огыл. Пырля иленыт. Авамым, Матерена Яковлевнам, ачамын однополчанинже – Ширин Дмитрий Егорович марлан налын. Валя, Нина, Зоя, Анна, Николай шочыныт. Нуно ковамын шочмо уныкашт лийын огытыл гынат, ковам нуным уло чон дене йӧратен. Лида, эн кугу семын, шӱжарже-влакым ончаш полшен. Южгунам кова Лидалан ойлен: «Тый вет мыйын икте гына улат». Шуко икшыван сар деч варасе еш-влак. Нуно икте-весышт деч ойыртемалтын огытыл. Ача ден ава эр гыч тӱҥалын кас марте колхоз пашаште тыршеныт. Шкаланат кочкаш ситен огыл да эше кугыжанышлан муным, шӧрым, межым да молымат сдаватлаш кӱлын. Кажне озанлыклан – план. Элыштына илыш неле лийын, туге гынат, сеҥымашлан куанен иленыт, пашам ыштеныт.
Жап писын эрта. Илыш тӧрланаш тӱҥалын. Лида кугемын, верысе рвезе Мартынов Аркадий Тимофеевичлан марлан лектын. Тудынат ачаже сарыште колен. 1957 ий 7 ноябырьыште нунын сӱанышт лийын. ™дырлан латшым ий лийын, рвезылан – латиндеше. Тунам ӱдыр-влак ончыч марлан лектыныт да рвезе-влакат ӱдырым ончыч налаш тыршеныт. Мыняр ий эртен гынат, кызыт марте тиде весела сӱаным шарнен илат. Надеждинмыт пашамат ыштен, мурен-куштенат, веселитленат да тутло кочкышымат ямдылен моштат.
Ковам шортын, уныкажым чаманен. «Уныкамым обижаяш ом пу» шонен пыштен Анна кова. Но тудын тургыжланымашыже арам лийын. Самырык-влак икте-весым йӧратен, икте-весылан полшен, пагален иленыт. Пашам йӧратыше, тыматле шешке оньо авалан келшен. Икымше йоча, Наташа, шочмо годым куанже мыняр лийын! Вара Василий, Саша, Алеша, Костя шочыныт. Кажне кугезе уныкаште Анна кова сарыште колышо эргыжын чурийжым ужаш тыршен, но ужын огыл. Келшен илыше еш «Шагал критике – ача-ава деч шукырак сай пример» принцип почеш илен. А ача-аваштым изинекак пагаленыт. Пӧртым чоҥеныт. Икшыве-шамыч кушкыныт, ача-авалан чылалан полшеныт. Ик жап гыч нунат ешым чумыреныт. Сай ача ден ава, вара кова ден коча лийыныт, шочшышт верч тыршеныт. Нунынат икшывышт шкешт гаяк сай, пагалыме кушкыныт. Пашам тыршен ыштымыштлан кӧра сайын илат. Пӧрт-влакым чоҥат, пачер ден машина-влакым налыт. Шудымат солен, пуымат шелын, пачерыште ремонтымат ыштен моштат. Авашт ден коваштлан полшат. Кугу пӧртым чоҥен шындыме шотышто Дмитрий Егоровичын шонымашыже шукталтын. Неле лийын. Тунам фронтовик-влаклан кугыжаныш нимогай полышым ончыктен огыл. Шукышт пенсий мартеат илен шуктен огытыл. У пӧртыштӧ Дмитрий Егорович илен шуктен огыл. Кенета гына 50 ияш ош тӱня дене чеверласен. Кугырак ӱдыр-влак шке ешышт дене иленыт. Чӱчкыдын толын коштыныт, ача-аваштлан полшеныт. Кугу полышым веҥге-влак ончыктеныт. Шудым солен-погаш, пареҥгым лукташ эре полшеныт. Йокмам, пӧлекым конденыт. А кузе нунын толмыштлан Анна кова куанен!
Ачамын пашаже арам лийын огыл. Нылле утла ий пӧрт, кокымшо илышым налын, тудын икшывыже, уныкаже, кугезе уныкаже-влакым Краснохомский селасе 8 март уремыште пырля чумыра. Поро шӱм чонан Нина ака ден Володя, пӧртлан кумшо илышым пуэныт манына гынат, йоҥылыш огына лий, докан. Нуно тудым уэмденак шогеныт. Тыште Лидия Ивановнат лияш йӧрата. Пеледше садым ончен, йоча жапшым шарналтена, ончыкылык нерген ойлена. Вич ий тудо шкетын ила. Пелашыж дене 57 ий еш поянлыкым арален, пырля иленыт. Шукерте огыл эргыжым тоен пыштыш. Илыш йомдарымаш деч посна ок лий. Кунам уныка, кугезе уныка-влак нерген ойлаш тӱҥалат, ойгырымаш ден корштымаш ала-кушко йомыт. Шукерте огыл кугу келшен илыше Мартыновмыт ешыште чапаланыше событий – ава, кова, кугезе ковалан 80 ий темын. Лидия Ивановнан 13 уныкаже ден уныкажын 13 икшывыже уло. Моткоч шуко пеледыш ден саламлымашым налын тиде кечын тудо. Тудо пиалан айдеме. Аважлан шӱжарже-влакым пӧлеклымыжлан кугу таум каласа. Поснак кугу тӱткышым тудлан Нина шӱжарже ден Володя веҥыже ойырат. Лена, Ольга, Марина, Алла шешкыже-влак, Александр веҥыже тудын эн сай йолташыже улыт. Йоча-влак унала ӱжыт, миен толеш, но илаш ок код. Мӧҥгышкыжӧ вашка. Тудо икшывыже-влаклан тӱрлӧ тутло кочкышым ямдылаш йӧрата. Тек ятыр жап ача-ава суртышто авамын тутло когыльыжын пушыжо йыр шарла да тек Лидия Ивановнан шонымашыже – Андрей уныкажын сӱаныштыже гулятлаш, кызыт Андрей Дальний Востокышто служитла – шукталтеш.
Вера Бишарова.
Краснохолмский – Надеждино.
©1932 - 2024, Общественно- политическая газета Калтасинского района, учреждена Агенством по печати и средствам массовой информации Республики Башкортостан и ГУП РБ Издательский Дом "Республика Башкортостан"
Свидетельство о регистрации ПИ №ТУ02-01404 от 18 августа 2015 года. Главный редактор Акиев Виталий Аксяевич
Телефон
8(34779) 4-12-50
Электрон почто
Адрес
РБ, Калтасинский район, с.Калтасы, улица Пионерская, 7
Рекламе пӧлка
8(34779) 4-12-22
Редакций
8(34779) 4-12-44
Приемный
-
Пырля ыштымаш
8(34779) 4-11-95
Кадр пӧлка
8(34779) 4-12-22