Кунгурысо ий йомак

Кызытсе жап гыч эртыше ийым ончалына. Шарналтымаш1989 ий. Самырык турист-влак кугу огыл тӱшка, а тудым 2 №-ан Краснохолмский кыдалаш школын географийым туныктышо Р.И. Ибрагимова вуйлатен, походыш каяш лийын. Тудо пошкудо Пермь кундемын Кунгур олаж гыч, рашрак каласаш гын, Кунгурысо ий пещера гыч тӱҥалын.Тиде Российын ик эн кугу пещерышкыже икымше гана мийымаш лийын. Эше тидым палемдаш кӱлеш, тиде кумдан палыме карстовый объект, шуйнымо кужытшо дене (гипс пещера-влак коклаште) тӱняште визымше верыште улеш. Пещера Кунгур олан йӱдвел-эрвел ужашыштыже, Сылва эҥерын пурла серыштыже Ледяной Холм келгытыште верланен. Ледяной Холм 10 кв. километрым авалта. Пещера шке структурыжо дене йомакысе гай лабиринтым ушештара. Кызыт тудын кужытшо 5700 метрыш шуэш. Тунам ме эше тиде пӱртӱс объект нерген нимомат пален огынал, ту жапыште тудым ужаш тыршенна, писын рюкзакнам погенна да корныш тарваненна.Кужу жап кайышна, туге гынат тунам мыланна, самырык ӱдыр ден эрге-влаклан, кайыме корнына романтика да куан дене авалтыме лийын. Сылва эҥер серыште привалым ыштышна, палатке-влакым шогалтышна да ий курык велкыла унала тарванышна. Тунам мемнан ни фотоаппарат, ни смартфон ты моторлыкым войзгалаш лийын огыл. Чыла мемнан шарнымашыштына гына кодын…Мемнан вуй ӱмбалнына кечыше кугу кристалл-влак. Кидым шуялтен лунчырий бриллиант-влакым тодыл налан лийын. ӧрат веле, тыште пӱртӱс могай гына форманым ыштен огыл. Температура вашталтмылан кӧра тӱрлӧ оҥай, ӧрыктарыше форма-влак ышталтыт. Тиде ий кристалл-влак ынышт пудырго манын, нунын ӱмбаке леве южым пуалаш лӱдат.Южик гротышто ме сталактит, сталагмит да сталагнат-влакым ончышна. Сталагмит-влак – ийысо поҥго гай пещерыште кушкыт. Сталактит-влак ийсӱс семын кечат, а сталагнат-влак кугу ий колонна-влак грот-влак сводым чараклат. Ятыр формыжо сезон дене лиеда, шокшо кеҥеж толмо дене пыта. А кӱжгӧ ий ятыр жап тыште аралалтеш.Кунгур пещерыште ятыр ер (7) уло, южик вере нунын келгытышт 5-6 метрыш шуыт. Вӱд воктене шогымо годым тушто ер пундашым огыл, а кӱ свод-влакым ужаш лиеш.2020 ий. 30 ий эртымеке мылам Кунгурысо ий пещерыште тунемше-влак тӱшка дене, а тудым адакат путешественница Ибрагимова Римма Инсафовна вуйлатен, лияш пиал шыргыжале. Ик шокшо кечын 20 турист кызытсе жаплан келшен толшо микроавтобус дене корныш тарванышна.Ты гана привал верысе «Ирень» тӱшкагудышто лие, тыште сай обслуживаний мыланна каналташ йӧным пуыш, тамле кочкыш дене сийлышт.Мемнан поездкынан цельже – олам удаш да тудын историйже дене палыме лияш, тыгак пещерым ужаш.Кугу огыл акрет годсо ола, российысе моло ола гаяк шкенжын историйже уло. Тудын лаштыкышкыже Пугачевын кержалтмыж дене кылдалтше эртыше ий, чай производствым вияҥдымаш да молат пуреныт. Ола дене коштмо годым ме ятыр архитектурный исторический памятник-влакым ончен лекна.Чыла олам ужаш манын Тихвинский иконы Божией матери храмын кӱкшӧ колокольнышкыжо кӱзышна. Верысе батюшка, йомакысе Йӱштӧ Кугызалаш ушаген. Вара ме Никитка Летунын памятникше воктене шке тыланымашнам йодна, тидлан статуян пурла йолжын таганжым ниялташ кӱлеш. Кунгурышто воздухоплаваний дене тӱнямбал таҥасымаш-влак лийме нерген пален нална. Чын, чын… тӱнямбал спортсмен-влак ты олаш толыныт, шке мастарлыкыштым жюрилан да верысе калыклан ончыктеныт. Тиде мокоч оҥай да мотор таҥасымаш лийын. Сандене Кунгур олаште илыше калык тидын дене кугешна.Вара корнына ий пещерыш лийын. Кызыт тиде территорий тӱзатыме. Тудо чылт турист-влаклан развлекательный рӱдерыш савырнен. Тыште унагудо, кафе, ресторан, бутик, тыште сувенир ден тамле кочкышым налаш лиеш, пу гыч пӱчкеден ыштыме фигура-влак, шокшо куртко-влакым ик жаплан пуат. Чын, пещерыш шокшо вургем дене гына пурыман, ты жапыште температура кенет вашталтеш.Теве ме пещерыш пурышна. Тиде пӱртӱсын ӧрыктарыше объектше. Сур тӱсан кӱ свод-влак проходышто аҥысыремыт, а вара кугу грот-влак кумдаҥыт. Ты акрет годсо кӱ-влак чыла событийым шарнат да исследователь, пещерын икымше экскурсоводшо Александр Хлебников Кунгур пещерым чыланат палышт манын, шкеж деч шогышыжым чылажымат ыштен.Чыла гротын шке лӱмжӧ уло, тугеже нуным тыге лӱмдымын историйжат уло. Тӱрлӧ тӱсан тул дене волгалтарымаш пещерылан поснак мотор тӱсым пурта. Угыч ер-влак… Ты йӱштӧ вӱдыштӧ нимо ок иле манын каласаш лиеш. Уке, тушто пещерыште илыше ӧрыктарыше вид – бокоплав ила, тудым Пермьский кундемын Йошкар книгашкыже пуртымо. Тудо 2 см кугытан. Сандене турист-влаклан вӱдыш кӱым але ырым кышкат, тудым кид дене кучаш, лӱдыкташ чаралтеш.Ий пещера нерген чарныде ойлаш лиеш. Тудын моторлыкшым мут дене гына каласен ойлаш ок лий, ужаш кӱлеш. Статьям лудшо-влаклан тушко мияш темлем да ты пӱртӱсым шинча дене ужаш кӱлеш.30 ий эртымекат мы ты верым ӧрын ончышым. Шукым шарналтышым, а эн тӱҥжӧ - ты верыште лиймемлан тунамсе гай угыч куаненам. Ала иктаж гана эше угыч мый тышке кӱ сводым ужаш, кугу ийсӱс-влак воктеч эртен каяш, пещерысе юж дене шӱлалташ, мланде йымалсе тымыкым, вӱд йогымым шып колышташ толам. Экскурсовод-влак кузе ойлат, пещера гыч лекмеке шкем самырык еҥ гай шижат.Маршрутым эртымеке, ме пещера дене чеверласышна да мӧҥгӧ тарванышна. Каналтен, сай кумылым налын ме угыч мӧҥгӧ пӧртылна.Чыла турист да нунын ача-ава лӱмышт дене мый Ибрагимова Римма Инсафовналан шӱм гыч лекше таум каласынем. Тудо мыланнат пӱртӱсын моторлыкшым ужаш, культурно да лӱдыктышт деч посна каналташ йӧным пуыш. Ирина Ильтубаева (Шакиртова)