Изи Качак ял гыч Харис Галяхметовын ешыштыже кугезе кочажын фронт гыч колтымо пытартыш серышыжым тӱткын араленыт

Кум лукан серыш да увер деч посна йоммо нерген райвоенкомат гыч извещений – Изи Качак ял гыч Нуриев Галиахмет Нуриевич нерген тыгай шарнымаш гына кодын. Редакцийыш артефакт-влакым фронтовикын кугезе уныкаже Харис Галяхметов конден.

Серышым 1943 ий 17 ноябрьыште возымо да полевой почтын штампше дене ончаш гын, тудым 20 ноябрьыште колтымо. Тудым удмурт йылме дене Катыра ватыжлан возымо. Сар нерген Галиахмет Нуриев шагал, кум-ныл предложенийым гына воза, тӱҥ шотышто икшывыже, ял калык нерген йодыштеш. Чыла кусараш неле, серыш карандаш дене возалтын да шуко мут ӱштылтын, умылаш ок лий. Лудаш лийме буква-влакым кугезе уныкаже гелевый ручка дене удыралын, но икмыняр мутым предложенийын шонымашыже гыч гына умылаш лиеш.

«Шочмо кундемышкем серышым, чон вургыжын возем, – сера Галиахмет Нуриевич, – 7-8 кече гыч адакат передовойышто кредалмаш, ом пале, тиде гана мый тушеч илыше лектам але уке. Тиде марте чыла сай лийын. Инмар (удмурт чимарий юмо) гына мыйым ынже кудалте ыле. Тиде гана, кунам кредалаш каем, тудлан тагам сӧрем (надыр семын)».

Умбакыже салтак родо-шочшыж ден лишыл еҥже-влакым, шочмо ялжым сагынымыж нерген воза. Чылаштынат тазалыкышт нерген йодыштеш. Кугырак Галима ӱдыржӧ нерген йодыштеш, тудым сарыш налын огытыл дыр манеш. Николай деч школыш коштмыж нерген, а изирак Каким эргыже кызытат шортеш але чарнен манын йодыштеш. Сарыш кайыме годым чеверласыме жапыште изирак эргыже пеш чот шортын, очыни. Изирак Менсара ӱдыржӧ укшичмым чарнен але уке манын йодеш, сарыш кайымыш годым тудо черле лийын, докан. Серышыште Галиахмет шке икшывыже-влакым удмурт йылме дене ласкан лӱмден ойлен. Лудшо-влакым лугаш огыл манын, мый нуным шке лӱмышт дене возаш тӱҥалам. Тыгак тудо фронтыш пырля кайыше еҥ-влак деч серыш-влак толыт мо, манын йодын…

– Кугезе кочана нерген ме шагал палена, – ойла Харис Трофимович. – Кушто кредалын, кузе колен? Тиде серыш деч посна райвоенкомат гыч тудын 1943 ий февральыште увер деч посна йоммыж нерген извещений гына уло. Кугу Качак ялысе Кугу Отечественный сарыште кредалше-влак лӱмеш шогалтыме обелискыште тудын лӱмжӧ уке. Тудын нерген нигуштат возымо огыл, докан. Сандене мый редакцийыш тольым. Тек лудшо-влак палат, лийын тыгай салтак-фронтовик – Изи Качак ял гыч Нуриев Галиахмет Нуриевич.

Харис Трофимовичын тыланымашыжым умылаш лиеш. Нуно кугезе кочаштын серышыжым да колымыж нерген извещенийым аклаш лийдыме реликвий семын аралат. Тугеже нуно кугезе кочаштым шарнат да огыт мондо. Туге гынат, калыкат нунын кочаштын лӱмжым ок мондо.

1997 ийыште республикыште шуко томан «Память» книга луктылтын. Тыште Кугу Отечественный сарыште колышо салтак-влакын спискыштым муаш лиеш. Латкудымшо книгаште, тыште мемнан район гыч лекше-влакын спискышт возалтын: «Нуриев Галиахмет, 1900 ийыште Изи Качак ялыште шочын, рядовой, увер деч посна 1943 ий февральыште йомын». Книгам мый районысо рӱдӧ библиотекыште онченам. Тыгак районысо историй да краеведений музейыште тудын нерген данный-влак улыт. Тольык тыште шочмо ийже тудын весе – 1916 ий да шочмо верже Изи Качак ял. Кокытыштыжат йоҥылыш уло. Икымшыштыже ялжым йоҥылыш оныктымо гын, кокымшышто – шочмо ийжым. Но ик еҥ нергенак возалтеш.

Галиахмет Нуриевич Нуриев кузе кредалын да кушто колен, таче пален налаш, конешне, нелырак. Но интернет полшымо дене да полевой почтын номерже (1681) дене мый теве мом пален нальым. Тиде полевой почта 429-ше стрелковый дивизийын составыштыже лийын. Тудо 1941 ий декабрьыште Южно-Уральский округышто шочын, варарак тудым 211-ше стрелковый дивизийыш савыреныт. Обороно министерствын сайтыштыже тиде дивизийын боевой корныж нерген лудаш лиеш. Мый тыланда изирак отрывокым кондем, лач тиде жапыште, 1942 ий ноябрь гыч 1943 ий февраль марте – Галиахмет Нуриевич мӧҥгышкыжӧ серышым возен.

1942 ий 5 декабрьыште 48-ше армийын командующийжын приказше почеш, дивизийым кокымшо эшелоныш луктыныт да тудо Шейно, Суходолье, Верховье, Сухотино воктене обороным кучышаш лийын. 1943 ий 18 январьыште дивизий, Брянск фронтын командующийыжын приказше почеш, 120 км маршым ыштен да Навесное районышто шогалын да 26 январь марте 13-шо армийын командующийжын резервыштыже лийын. 26 январьыште, дивизий самостоятельный задачым налмеке, 27 январь йӱдым Замарайка, Воронцовка районышто шогалын. Салтак, командир да политрук-влак, Брянск фронтын командующийжын приказше дене кумылаҥдалтын, 28 январь эр гыч Степановка, Грачевка, Шолохово направлений-влак дене наступатлаш тӱҥалыныт. 1943 ий 28 январь гыч тӱҥалын дивизийын ужашыже-влак, тушманым кырен, ончыко каеныт, ялла ден олалам утареныт. 23 кече жапыште дивизий чарныде кредалын. Тудо кредалын 200 км эртен. Тим эҥерым вонченыт, Щигры-Колпино, Орел-Курск кӱртньыгорным да Орел-Курск шоссе корным пӱчкыныт, 151 населенный пунктым утареныт. Тидын шотыштак Фатеж олам, Возы станцийым, Знаменское, Верхний Любаж, райрӱдӧ-влакым. Березовка, Ветренка, Свопа, Чермошное деке толын шумо годым дивизий тушманын тале вийже дене вашлийын. Нойымым шотыш налде, дивизийын личный составше тушманым кырен шалатен. Тушман нуным ваштареш чот кредалын гынат, 1943 ий 20 февральыште нуно Яковлев населенный пункт деке толын шуыныт.

Кӱшнӧ ончыктымо населенный пункт-влак чыланат Курск областьыште верланеныт. Тугеже нине ола ден ялла верч ик кредалмаште увер деч посна Галиахмет Нуриев йомын. Колен але пленыш логалын. Но мӧҥгышкыжо, ешышкыже тудо але пӧртылын огыл.

Обелиск шотышто гын, Качак ялсовет вуйлатыше Геннадий Хайдаршин ончыкыжым Изи Качак ялыштат обелискым шогалташ шонат манын каласыш. Тушто Галиахмет Нуриевич Нуриевынат лӱмжӧ лиеш мане. Кугу Качак ялысе обелискышкат кертме семын тудын лӱмжым возымо лиеш.