Надя акай (ойлымаш)

Кеҥеж эр. Агытан муро йӱк кужаш жап йӱкланыш да эркын лыпланыш. Чодыра воктене, олыкышто нугыдо тӱтыра мландӱмбаке пызна. Теве кечыйол пычкемыш кавашке лекташ вашка. Шӱшпык-влак эрвелеш йогыланен мурат. Шудошырчыкат чик-чирик ыштале, шып лие. Помыжалтше эр кайык укш гыч укшыш тӧршталта, тышке да тушко ончыштеш, изи шулдыржым пералта, кече шокшо укелан мӧҥгеш, чодыра лоҥгаш шылеш.

Ял ӱмбалне ик жап тымык лие. Уремыште имне йӱк фыр да фыр ышталеш. Кып-коп, кып-коп, ошкылмо йолйӱкшат тымык эр южышто мӱндыркӧќ шокта.

Тиде Надя акай. Вӱта гыч имньым вӱден конда. Але вольык кӱтат каен огыл, южик вере озаватын ушкал лӱштымӧ йӱкшӧ чыжик да чыжик шокта. Марий вургеман самырык ӱдырамаш писын капкам почо, имньым кудывечышке пуртыш, пӧртончыл меҥгышке йолыштыш да тошкалтышым куржын кӱзыш.

- Толынат шуыч? – самоварым ӱстелышке нӧлталшыжла мане аваже.

- Авай, мый шке, неле вет, - манын ӱстел воктенат лие.

- Ой ӱдырем, виетым арале, кас марте пашам ыштен ноет.

- Орваш шинчын кошташ, мо йӧсӧќ? – шыргыжале ӱдыржӧ. ӱстел коклаш верланыш.

- Кеч мом ойло, имне паша, пӧръеҥын пашаже лийшаш да, мом ыштет? Тыршет ӱдырем, тыршет. Теве пӧртнат шӱкшемын. Эй, мылам ынде колшаш еҥлан, садак огыл мо? Йӧра кидыштем кадыр тоям уло, сурт-сомыл ышташем полша, - мане ава.

ӱдыржӧ ваштареш верланыш. Нуно мутланыде чайым йӱыч. Уремыште ушкал кӱтӱ эртыш.

- Авай, каза-влакым шке луктам, - мане да пӧрт омсам почо.

- Самырык жап, самырык жап, - манын Надян аваже кугун шӱлалтыш, окнашке ончале. ӱдыржо имньымат кычкен, орвашкыже кӱзен шогалын, сапкеремымат кучен, пӧръеҥ семын имньыжым поктале. Эрге рвезе лийшаш, ӱдыръеҥ лийын шочын, шоналтыш да ик жап шыпак шинчыш. Вара кенет кынелын, уэшлан окнашке ончале. Кульмет лоҥго дене орван йошкар имне кӱза.

Таче Саскавий вараш кодын. Эй чиен, эй шоҥалын, ушет кая. Марий тувыр шӱдышыжӧ шонанпыл гай волгалтеш. Тудат ӱдырамаш еҥ имньым кондыштара. Пӧръеҥ паша. Орваште гына шинчын коштман огыл. Имньым пукшаш-йӱкташ, кычкаш кӱлеш. А тулаш тӱҥалеш гын «Ой, юмо веле» - манят, Надян аваже кудывечышке лекте. Ондак чывыжлан пареҥге лугышым шындыш, эҥерышке вӱдлан ошкыльо.

Кажне ийын ял калык погынен, тиде изи эҥерым пӱяла. Эрдене вӱдшќ яндар, каслан комбо ден лудо-влак румбыктен пытарат. Кӱкшӧ серыште снеге ден мӧрат уло. Тыште омыж кушкеш. Южгунам ир лудо- влакат чоҥештен толыт. Йоча-шамычат авашт-ачашт деч шолып йӱштылаш коштыт.

Надян аваже пашма дене ошкыльо. Ик ведра вӱдым коштале, пашмашке шындыш, йырваш ончале, уэшлан лап лийын вӱд дене кидшым, шӱргыжым ниялтыш. Ведражым эҥер серышке шындыш, вес ведрам коштале, савырнен вачышкыже вӱдваражым пыштыш, кадыр тояжым тоялтыш, эҥер курыкыш кӱзыш. Мӧҥгӧ пӧртылмеке чывышт-влаклан пу волаш вӱдым темыш. Пакчашке пурен лекте, кияреш кастене шаваш лие, пӧртончыкӧ верланыш.

Пеш вашке ӱмыржӧ эртен кайыш. Марлан толмыжым, Шайтукшым шарналтыш. Кок ӱдыржӧ шочо. Валяже изынек инвалид улеш гынат, пӧрт сомылкам шукта. Изи Галинам, уныкажым йӧрата. А то Надяже эр тӱҥалын кас марте пашаште. Теве шудым поген пытарат, уржа-сорла жап тӱҥалеш. ӱдыржӧ йӱдшӧ-кечыже идымвечыште, клатышке киндым пурта. Лач телым изыш шӱлалта. Тунамат пасу гыч олымым шупшыкта, олык гыч шудым кондат, чодырашке пулан колтат. «Йӧсӧ гынат илена. Таза эсен лийына гын, у пӧртымат ыштена. Поро пошкудем-влак улыт» - ыштале Надян аваже.

Теве уремыште «Чаҥ, чаҥ» кӱртньӧ кырыме йӱк шоктыш. Шоҥго ӱдырамаш Эслыкай ден Сагепамыт пӧрт велке ончале.. «Ала пожар? Ой, юмо саклыже!» манын пӧртончыкӧ пеш писын лекте. Кадыр тояжым руалташат монден. Пошкудын мӱкшыжӧ лектын. Шем поранла олмапу ӱмбалне чоҥештылыт. «Ой, керемет, керемет, кайнешт. Сагепа пашаште, Эслыкай кушто? Мӱкшотарыште дыр?» - шке семынже вудымата.

Кудывечыште кок ӱдыр курыжталыт. Шуко, шагал шоныде, Надян аваже пӧртышкыжӧ уэшлан пурыш, кадыр тояжым кидышкыже кучыш, пӧрт омсажым чотырак петырыш да куржын, ошкылын каен колтыш.

Ануш выньык дене вӱдым шыжыкта, пакча капкам веле почын шынден, мӱкш деч огеш лӱд. Зинуш урем велне уло кертмын яра ведрам кыра. Ошалге, кужу ӱпшӧ шаланен, шинчажым пашкартен, лӱдын курыжталеш.

- Наян кувавай! Наян кувавай! Ончал, ончал, - изи ӱдыр ойлаш тырша.

- Мӱкшда ала кайыш? – манын пошкудо кувавай пакчашке пурыш. Олмапу укшышто шем упш гай мӱкш ешым ужо.

- Пӱтырен, - манын Ануш вуйжо гыч мӱкш ончымо сеткан шлапам кудаше. Шӱргыжӧ гыч пӱжвӱд йога, шкеже йошкарген, шӱлештеш, туге гынат шыргыжеш.

- ӱдырем, пеш кугу пашам ыштенат, - мане Надян аваже.

- Мыят! Мыят! – ойлаш тырша Зинуш.

- Тыят молоец улат, - манын изи ӱдырым вуйжо гыч ниялтыш.

- Ынде погена, - чулымын пелештыш Ануш.

- Ачадын мӱкш погымо комдыжым кычал му? – мане кувавай.

- Кудывечыште сӱан? – манын Эслыкай капкаште койылалтыш.

- Сӱан веле огыл, сабантуйымак пайремлена, - Надян аваже кадыр тояжым нӧлтале, - ончал Эслыкай, ӱдырет-влак мӱкш ешым кучен сеҥышт.

- Йӧра, кайшылан корно, улыжо сита, - малдале ача.

Тудо кожереш шуко омартам шындылеш. Ойырлен кайше мӱкш еш миен пура. Тудым Эслыкай адакат мӧҥгыжӧ конда да посна ешым ышта. Тыге тудо колхозлан кумло кок омартам чумырыш да мӱкшотарым почо. Пӧртымат, омшаньыкымат шкетак чоҥыш. Туштак комбо ешыже дене кеҥеж гоч Киебак вӱд воктене коштыт, колиге-влакым чӱҥгат. Шыжылан кугемыт, ӧрдат. Киярже, шоганже туштак кушкыт.

- Мӱкшотар гыч пӧртылат?

- Тушечын, таче туштат мӱкш ешым ойыренам, - мане ача да ӱдырышт-влак ӱмбаке куанен ончале.

Надян аважын пошкудыжо айык вуйжо дене путырак сай. Нунылан тамле деч тамле мӱйым пукша. Пайрем еда пӱрыжӧ денат сийла, но шкеже руштеш гын, туманлаш йӧрата. Зинуш эре Наян кувавай деке куржеш. Тудыжо кадыр тояжым гына нӧлталеш, ачаже тунамак малаш возеш. Кунам Наян кувавай мӧҥгыштӧ ок лий изи ӱдыр, ачаже деч лӱдын, Надя акайын урвалте коклашкыже шылеш. Тудыжо «Эй, Эслыкай чӱчӱ! Сита, чарне, ит шурго! – манын вурсаш тырша.

А Надя акай телыже, кеҥежше, шыжым-шошым эре имне дене коштеш. «ӱдырамаш еҥлан йӧсӧ вет» - манытат, «Ынде тунемынам, сар годым ӱдырамаш-влак тракторым вӱденыт, а имньын мо йӧсыжӧ, сапкеремым шупшылат да кудалат, кычкырал колтет. Саскавий пӧръеҥ гай шӱшкалтен веле колта» - воштылалеш пашазе ӱдырамаш.

Южгунам Галина ден Зинушым орвашкыже шынден кӱвар деке шумеш наҥгая, вара волтен кода. Коктын ӱчашен-ӱчашен мӧҥгӧ куржын пӧртылыт.

Нуно шошо велеш пырням пӱчкыч. Теве мланде кошкымеке, курык вуйышто сарын койын мотор пурам чоҥыктышт. Ануш ден Зинуш, Надя акаймытлан шанчашым погаш полшышт. Ял калык чумырген нӧлтенат шындышт. Йоча-влак регенчым ведра дене нумальыч. А кастене Эслыкай чӱчӱ ден Сагепа чӱчӱньӧ мӱй пӱрӧ дене унала пурышт. Пашаеҥ-шамыч йӱыч-кочкыч. Пошкудо гармоньым шупшыльо, мурен-мурен куштышт. Надя акаят изыш мӱй пӱрым подыльо. Чурийже йошкарген, ӱмбалныже шӱдышан-шӱдышан мотор у тувыр, ончыласакыш. Вуйыштыжо чокан шовыч, йолыштыжо ката, мурен-мурен кушталтыш. Тиде мотор ӱдырамаш кушечын илыш вийым ситара. Вет суртышто пӧръеҥ кид уке, а эрлажым эрдене эрак пашашке ошкылеш. Орликшым вашлиеш, тупшо гыч ласкан ниялта, вуйышкыжо шӧрмычым чикта, вӱден толеш. Адакат аваже дене ӱстел коклаш шинчын чайым йӱыт, кечыгут ыштышаш сомылым ойлат. Надя акай мален кийше изи ӱдыржым шыпак шупшалеш, кудывечышке лектеш, Эслыкай чӱчӱ ден Сагепа чӱчӱньын пӧрт велке ончалеш, орван имнеш шинчын кудалеш.

Жап писын эрта. Теве у ий пайремлан нуно у пӧртышкӧ илаш лектыч. Надян аваже коҥгаш олта, мелнам пышта. Надя акай ял мучко унам ӱжеш. Тудо весела, йывыртыше чуриян. Ошын койын волгалтше у пӧрт велке уэш-пачаш ончыштеш. Южо еҥын суртышто пӧръеҥже уло гынат, тыгай пӧртшӧ уке. «Пеш тыршыш, пеш» - ял калык ойла. Шкет ӱдырамашлан йӧсӧ. Ойгырымо жапшат шагал лийын огыл, шуко шинчавӱдымат йоктарен. Кӧ ужын? Кӧ колын? Пайрем годым клубышко миен, мурен-куштен чонжым кандарен. Тыгак шижде ӱмыржо эртен, но изи ӱдыржылан ончыко илаш волгыдо корным пуэн.

ЭПИЛОГ ШОТЕШ:

Шукат огыл Надя акамын кенет тиде тӱня дене чеверласымыжым палышым. Мылам тиде пеш кочо, йӧсӧ увер лие. Изем годсек шарнем, тудо тыршен, йӧсым чытен илыш. Поро шӱм-чонан ӱдырамаш. Галинажым кугемден, йолӱмбаке шогалтымек, марлан лектын уэшлан кум тулык эрге рвезым ончен куштыш. Йӱд омыжымат коден дыр, шке кочшаш киндыжымат йоча-влаклан пайлен пуэн дыр. Поче-поче школышко тунемаш ужатен, шокшо кочышым ыштен вашлийын. Тугак армий корным тошкен пӧртылыныт. Иктын-иктын ешаҥыныт.

Павасола ялышкем пӧртылмем годым, Надя акамым вашлиям, ќӧндалалтын, эртыше жапым, пырля пошкудо лийын илымынам, мӱкш пакчанам, ачамын шургымыжым, ваш-ваш курыжталмынам шинчавӱд йӧре шарналтенна. Узьмакыште лий, поро деч поро Надя акаем! Кийыме верет пушкыдо лийже!