Муро – илыш гае, илыш – муро гае

Тиде мужырым ола уремыште але театр ден тӱвыра полатлаште шуэн огыл вашлиям. Нигунамат нуно пелештыже эртен огыт кай, воктеке лӱмынак толын, мутланаш тӱҥалыт, илыш да паша нерген йодыштыт, пуйто тый нунын лишыл родышт але ожнысекак палыме йолташышт улат. Нуно шкештат пеш пагалыме еҥ улыт, сандене тыгай мелын кумылым шижын, куаненат колтет, вет шкеныштым нимынярат кӱш огыт шынде, молымат ӱлыкшеш огыт уж. Кӧранаш таратыше мӱжыр!

Мый Пашуткинмыт: Людмила Васильевна ден Григорий Петрович – нерген ойлем. Нунын дене шомакым вашталташыжат эреак айват, интеллигент койыш-шоктышышт дене уло кумылым савырен моштат. Нуным ончалын, ушышкем эре почеламут корно-влак толыт:

Но мый кызыт тиде поро кумылан, сескемалтше ончалтышан тӱрыс мужыр нерген огыл, а тудын ик пелыже – Людмила Васильевна Пашуткина нерген каласкалаш кумылаҥынам. Амалжат тидлан пеш данле: 24 январьыште тудын чапле лӱмгечыже ыле – 70 ийым вачӱмбакыже пыштыш.

Людмила Васильевна Башкир АССР Калтаса район Шоръял ялеш шочын. Аваже, Александра Ивановна Изибаева, школышто тӱҥалтыш класслаште туныктен. А тылеч ончычшо тудо ятыр тӱрлӧ пашам наҥгаен: йочапӧртым, школым вуйлатен, РОНО-н методистше лийын, кугурак класслаште историйым, географийым, биологийым, немыч йылмым туныктен. Тыршен ыштымыжлан ятыр гана чапландаралтын да суапландаралтын.

Ачаже, Василий Васильевич Пашбеков, тунем лекмыж дене агроном улмаш, но тудланат шуко тӱрлӧ пашам шукташ логалын: агроном, колхоз председатель, партий райокмын инструкторжо, школышто завуч, механизатор-влакын курсыштышт туныктышо, МТС вуйлатыше лийын. Тудынат сай пашажым шуко гана ойырен палемденыт.

«Ачана виян вуйлатыше, ушан туныктышо, интеллигент, эре полшаш ямде айдеме ыле. Ӱшанен пуымо пашам кеч-кунамат арун да пеҥгыдын шуктен. Докладым нимогай кагазым ончыде ышта ыле. А пайрем годым баритон йӱкшӧ дене кузе муралта ыле!..», – шарналта кызыт Людмила Васильевна. Тудо шкеже вич икшыве гыч ешыште кумшо лийын.

Изи Людан йоча жапше Калтаса районак Келтей селаште эртен. Тысе 8-ияш школышто тунемын, школысо художественный самодеятельностьышто чолгалыкым ончыктен, хорыштат, шкетынат мурен. Мурымаш дене шкенжын икымше туныктышыжым, Зоя Васильевна Шамсутдиновам, пеш порын да тауштен шарналта. Зоя Васильевна Йошкар-Олаште культпросветучилищым тунем пытарен.

«Школышто мыйын икымше туныктышемже авам лийын. У мурым класс дене тунемме годым эртак доска воктек класс ончык луктеш ыле. Да варажым школышто тунемме чыла пагытыштат эре концертыште усталыкым ончыкташ тыршыме, районысо смотрлаште икымше верым налын шогымо», – ойла Людмила Васильевна.

Людмила мер пашаштат ончылно лийын: пионер дружине советым, комсомол комитетым вуйлатен. Икманаш, тӱшка еҥ-влак лене пашам ышташ школыштак тунемын. Да сем тӱням, муро аланым йӧратыше ӱдыр тиде паша корным ӱмыр корныжлан ойырен налын. Тыге Йошкар-Оласе И.С. Палантай лӱмеш музык училищыш тунемаш пура. Ик ий ямдылалтме отделенийыште шинчымашым пога.

Мутым Людмила Васильевналан пуэна:

«Мемнан пеш сай воспитательницына ыле. Тиде – хоровой отделенийын 4-ше курсшын студенткыже Валентина Николаевна Добрынина. Кызыт тудо республикыштына тӱвыра тӱняште кумдан палыме да пагалыме еҥ, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже, Оршанке педучилищын туныктышо-ветеранже, «Ошла сем» мурышо ансамбльым вуйлата, шкежат пеш сылнын мура.

Музык училищыште туныктышына-влак пеш уста лийыныт. Мый специальностьлан Тамара Николаевна Корнеева дене тунемынам. Моткоч сай айдеме да туныктышо! Кызыт тудат Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже, туныктышо-ветеран. Икымше туныктышына дене ме кызытат кылым кучена, мутланена. Тыгай еҥ-влак мемнан дене пашам ыштымылан ме пӱрымашланна кугу таум ыштена. Нунын пеленышт шкенам шижын, ме пиалан лийынна. Туныктышына-влак мыланна шке вийыштым, жапыштым да мастарлыкыштым тӱрыс пайлаш тыршеныт. Тиде – А.И. Искандаров, В.Н. Иванова, С.Н. Шабалина, А.М. Барышева, П.М. Двойрин, Р.В. Артищева да молат».

Музык училищыште тунемме годым Людмила адакат мер пашаште ончылно шоген. Группысо профорг, вара староста лийын, пырля тунемме йолташыже-влакын лекше тӱрлӧ тунемме да илыш йодышыштым лончылаш полшашыже логалын.

1967 ийыште, кумшо курсышто тунеммыж годым, икымше хор дене пашам ышташ тӱҥалын. Тиде «Продтовары» ушемын хоржо лийын. Вара кооператив техникумын хоржым вуйлатен.

Музык училищым тунем пытарымек, хорым вуйлатышын дипломжым кидыш налше самырык пашаеҥым Шернур поселкысо Йоча музык школыш пашам ышташ колтат. Тыште ик ий гына ыштен шукта, а могай ямле шарнымаш ушышко возеш! Эн чот чаплыже – В.И. Ленинын шочмыжлан 100 ий темме лӱмеш пайрем касыште тудын вуйлатыме кугу хорын выступленийже. Самырык дирижерлан 20 ий гына темын, а коллективыште тӱрлӧ ийготан да тӱрлӧ вере пашам ыштыше-влак лийыныт. Туге гынат самырык ӱдырын моштымашыжым, тӱшка лектыш верч тыршымашыжым нуно акленыт, йодмыжым да кӱштымыжым колыштыныт, шукташ тыршеныт. Садланак хор чапланен. Тыгодым Людмила Васильевна эреак поро мут дене З.Н. ден М.Ф. Шадринмытым шарналта. Лач нуно самырык специалистын тӱҥ эҥертышышт да полышкалышышт лийыныт.

– Но умбакыже тунемме шуын, – чонжым почеш Людмила Васильевна. – Шернурысо Йоча музык школышто олмешем ышташ еҥым муын, Уфа оласе Кугыжаныш искусство институтын дирижерско-хоровой факультетышкыже тунемаш пурышым, профессор Т.С. Сайфуллинын классыштыже кӱшыл шинчымашым погаш тӱҥальым. Тагир Сергеевич Башкортостаныште пеш палыме тӱвыра да искусство пашаеҥ, тудо Башкир кугыжаныш капеллым чумырен да вуйлатен. Хор дене пашам ыштыше уста музыкант семын тудым Россий кӱкшытыштат паленыт да пагаленыт. Тудын деч ме, студент-влак, хорышто мураш мастарлыклан, мурымашым шке семын чоҥымашлан, йӱк кумдалыкым почаш да вияҥден шогаш тунемынна.

Тыге мый тиде институтышто 1970-1975 ийлаште тунемым. Ты пагыт хорышто мурымаш мастарлыкын кӱкшӧ курыкышкыжо кыртмен-пӱжалт кӱзымӧ пагыт лийын. Но, шонымаштем, тыршымашна арам лийын огыл. Вузышто тунемме годым самодеятельный хор-влак дене пашам ыштенам. Ургымо фабрикын, вара университетын биофакшын хорыштлан кугу кумылын полшенам, посна еҥ-влакым фортепианом шокташ, нунылан музык училищыш тунемаш пураш ямдылалташ полшенам.

Уфа оласе институтыштат самырык студентке мер паша дене пеҥгыдын кылым кучен ¬– группын старостаже лийын. Южо еҥ, очыни, кокытеланен йодынат кертеш: пашаш тыге вуйге кычкалтын, чыла самылымат кӱлеш семын, лийже манын шукташ лиеш мо?

– Мылам гын тиде чаракым йӧршеш ыштен огыл, шуко сомыл улмо дене шке жапемым моштен да пайдалын кучылташ гына тунемынам, – манеш Л.В. Пашуткина. – Тунеммаште да мер пашаште тыршымылан кумылаҥдымашат ятыр лийын. Шарнымашеш эрелан кодшо тыгай кумылаҥдымашыже – вузысо кандаш студент коклаште 1973 ийыште комсомол путевко дене икымше гана йот элыш, Польшыш, миенам. Шарнем, шочмо кечемым, 24 ий теммым, Варшавыште вашлийнам.

– Уфасе институтым тунем пытарымек, угыч Марий Элыш пӧртыльым. Музык училищыште паша вер уке ыле да мыйым культпросветучилищыш нальыч. Тыште чырык курым, 25 ий – 1975 гычын 2000 ий марте – тыршенам, хор дене кылдалтше дисциплине-влакым туныктенам. Кечывалым тунеммаштат, заочно шинчымашым погымаштат ятыр предметым вӱдаш логалын, тиде – дирижироватлымаш, хор класс, сольфеджио, хор да музык дене кылдалтше литератур, хорлан аранжировко, тунемме да паша практике, тӱшка хор. Культпросветучилищыште пашам тӱҥалме жапыште мыйын пеш сай полшышем хор отделенийын вуйлатышыже Л.Ф. Петрова ыле. Пашам тӱҥалме икымше ий гычак класс вуйлатыше лийым, куратор семын икмыняр выпускым луктынам. Жапын-жапын отделений вуйлатыше-влакымат алмашташ логалын.

Культпросветучилищыште, тӱҥ паша верыште, мер паша деч ӧрдыжеш кодаш нигузеат лийын огыл. Тыге Людмила Васильевна 10 ий профкомышто, вара 10 ий худсоветыште шоген. Тиде шуко жапым, еҥ-влак деке тӱткышым, шуко вийым ойырымым да тазалыкым йодын. Но тиде начараҥден огыл, а, мӧҥгешла, шуарен гына.

Икмыняр гана культпоходыш, колхоз пашаш лектын коштмо, студент-влак дене пырля каныш каслам, концертлан эртарыме, туныктышо-влакланат концертым ончыктымо, сарын да пашан ветеранже-влаклан полшен шогымо.

Икмыняр мут ешыж нерген. Людмила Васильевнан пелашыже, Григорий Петрович, Башкир кугыжаныш педагогический институтын физико-математический факультетшым тунем лектын, вара ятыр ий «Мариэнерго» ОАО-што инженер-проектировщиклан тыршен. Но кӧргӧ чонжо дене культур ден искусствылан моткоч мелын. Людмила Васильевнан могай пашам шуктен шогымыжым пеш сайын умылен, тудлан эре эҥертыш лийын. Шкежат мураш йӧрата, кушта, баян дене шокта. Эше фотом ыштылаш, ече дене кошташ, куржталаш кумылан, ик гана веле огыл марафон корныш лектеден.

Людмила Васильевна ден Григорий Петрович Пашуткинмыт кок эргым ончен куштеныт. Денис ден Антонын техник шинчымашым налыныт, изишт годым коктынат йоча-влакын П.И. Чайковский лӱмеш искусство музык школыштышт тунемыныт. Андрей ден Саша уныкашт кушкыт, коча-ковам моткоч куандарат. Пашуткинмытын эргышт да уныкашт спортым да музыкым йӧратат, ты велым усталык пашаланат кумылан улыт.

Тыршымашын саскаже

Усталык пашалан чынжымак ятыр вийым да жапым, тазалыкым пуымо. Эртак вет калык ончык концертла дене лекман, туныктымаш сомылыштат паша шӱй даҥыт. Чыла тиде пеҥгыдылыкым, шке мутлан оза улмым йодын. Людмила Васильевна теорий пашам эртак практике дене кылден шоген, мыняр гана студент-влакын практикыштым тергаш, профориентаций пашалан полышым пуаш пернен. Нимогай неле игечым ончыде, республикысе чыла районышкат лектеден коштын. Эше вет самодеятельный хор-влак дене пашам ыштен. Тыгайже Сокыр-влакын ДК-штышт, «Колос» ДК-ште лийын, вара «Эрвел марий» ансамбльыш толын. Теорий ден практикым чак кылден, Людмила Васильевна могай ончыкылык специалистым: солистым ма, хор коллективым вуйлатышым ма – ямдылаш, шкаланже раш палемден. Тылеч посна кажне ийын методике пашам шукташ логалын, тудын 20 утла методике пашаже уло, нунын кокла гыч эн кӱлешанышт: дирижироватлыме шотышто, хор аранжировко шотышто, чыла тунемме ийланат тунемме практике шотышто тӱвыра да искусство колледжлан программе-влак.

Тӱрлӧ нелылыкымат сеҥаш логалын. 1980 ийла мучаште кок ий годым хор отделенийыш тунемаш поген огытыл. Тыгай отделенийын музыка училищыште улмыжат сита манын ойленыт. Культпросветучилище директорлан Л.В. Иванова ышташ толмек, хор отделенийыш уэш тунемаш погаш тӱҥалыныт, но тудо ынде калык хор усталык могырыш мелынрак лийын. 1989-1990 тунемме ийлан тыгай тӱшкам чумыреныт, тиде тӱшкам Л.В. Пашуткиналан вуйлаташ пуэныт.

У группо калык отделенийлан тӱҥалтышым ыштыше семын лийын. Л.В. Пашуткинан октябрь тылзыште Самара оласе культур институт пелен квалификацийым нӧлтымӧ курсышто тунемын, удостоверенийым налын пӧртылмекше, паша шолаш тӱҥалын. 1982-1992 ийлаште тунемше-влак калык мурым мурымашын чыла тӱрлӧ шӧрынжым пален налыныт, манаш лиеш, калык хорым вуйлаташ тӱрыс ямдылалт шушо лийыныт. Тидын нерген, мутлан, кугыжаныш экзаменыште кугыжаныш комиссийын председательже, Озаҥ оласе культур институтын калык хор кафедрыжым вуйлатыше профессор Сулимов вигак каласен. Тиде группо гыч кандаш еҥым профессор Озаҥысе культур институтыш тунемаш пураш ӱжын. Но тӱрлӧ амаллан кӧра шукынжо тореш лийыныт, тӱҥжӧ, мутат уке, тунамсе илышыште окса укелык чаракым ыштен. Лач Зина Шайдукова веле кӱшыл шинчымашым налаш каен кертын. Озаҥ институтым тунем лекмек, З. Шайдукова Башкортостан Республик Агидель оласе калык хор дене пашам ыштен.

Г. Сабанцев, «Ончыко» журнал гыч.