Кузе рушла ойлаш тунемынам (илыш гыч историй)

Икымше октябрь гыч пӱтынь Россий мучко шыжымсе призыв тӱҥалын. Теве тиде кечылаште мыйын уныкамат армий радамыш шогалеш. Тидын лӱмеш илыш гыч лийше изирак оҥай историйым возаш шонен пыштышым.

1960 ий, ноябрь тылзе. Игече теле велке лупшалалтын. Кечывал деч вара вигак рӱмбалгаш тӱҥалеш. Чылажат кумылым волта. Тидыже ок сите, эше армий радамыш каяш повесткым кучыктеныт. Йӧра кеч шкетын логалын омыл, мемнан ял гыч кумытын улына: Айтуков Николай, Гареев Иванай да мый – Кугубаев Асылбай.

Манаш веле – некрот. Кеч ик арня наре ялысе ӱдыр-рвезе-влак дене пырля кудывуеш, шӱеш шовычым сакен, унаш коштынна гынат, садикте кумыл ок нӧлталалт. Нимынярат ялым кудалтен кайыме ок шу вет. Туге гынат кайышаш кечына утыр лишемеш. Теве тудо кече, кунам илыш вес лаштыкыш кусна.

10 ноябрь. Мемнам ӱдыр ден рвезе-влак ял капка марте, армийыш ужатыме мурым мурен, ужатеныт. Умбакыже оҥгыран имне дене Калтаса райрӱдыш кудалынна. Калтаса военкоматыште военком чыла погынышо призывник-влакым стройыш шогалтен саламлен. Иванайын ала шортмыжлан кӧра, ала-мо шинчаже йошкарген. Сандене тудым Калтасаштак эмлымверыш налын каеныт. А мемнам брезент дене петырыме грузовой машинаш шынден Уфашке колтеныт. Манаш веле, рӱдола марте брезент орваште каяш. Сборный пунктыш каслан веле миен шуынна, а эрлашыжым медкомиссий лийшаш. Тидын нерген ончылгоч увертарышт. Ну, шонем, армийыш ынышт колто манын, мом ышташ лиеш. Тыгат шонем, тугат шонем. Шонем муым вет. Комиссийыште шинчам тергыше врач дек пуренамат, изи букважым омак уж лиеш. Пуйто шинчам лач кугужым веле ужеш. Тыгат йодыштыч, тугат – мыйже ялтак ом уж. Ала шонем чынак мӧҥгеш колтат. Ик жап гыч кабинетыш адак ӱжыч. Туштыжо пычкемышрак, пеш сайынак ок кой. Мыйым кабинетын вес мучашкыже каяш кӱштышт. Шинчамлан шупшын шындыме вичкыж шӱртӧ койылалтыш. Мыйже, калтак, лап лийын эртен кайышым. Тыге тиде шонен пыштымемат йӧрдымыш лекте. Комиссийым вуйлатыше мый дечем йодеш: «В пехоту хочешь?». Мыйже: «Нет», - вашештем. «Тунам годен», - солныш пылышемлан, пуйто кӱдырчӧ рашкалтыш.

Тыге армийыш логалынам. Тольык ондак Грузийысе Тибилиси ола марте шым кече пассажирский поездыште сургалташ пернен. Тушечын мый, Келтей ялын Филипов Володя, Кӱшыл Качмаш гыч Пакриев Василий, Кӧгерченын Габдуллин Фанус да Калтаса селасе Васин Василий эше латкок шагат гыч веле Зестафоний лӱман изирак олашке миен шуынна. Тыште мемнан армий илышна тӱҥалын. Мончаш пурен лекмек, салтак вургемым чиктеныт, варажым кас кочкыш да отбой. «Теве тылат салтак илыш», - шонем, а шкемын вуйыштем пӧрдеш: «Кузе гына мӧҥгеш каяш». Эрат шуо. Подъем, зарядке, куржталмаш, эр кочкыш, строевой занятий, турник, козел гоч тӧрштылмаш. Сайынак тӧчыктараш тӱҥальыч. «А мо вара лиеш, рушла ом мошто гын, – шонем, - ала мӧҥгеш колтат». Ик кече мылам рушла ойлат - ом умыло пуйто. Вес кече эртыш – нимат ом мошто. Тольык кастене отбой лиймеке, пел шагат гыч мыйым кынелтеныт да ведра дене вӱдым, швабрым кучыктеныт. Кум кас кӱшыч тӱҥалын ӱлкӧ шумеш тошкалтышым мушкымат, умылышым, тыге ок лий, рушла кутыраш кӱлеш, очыни. Шым сутка эртымеке, кӧ тыйым мӧҥгӧ колта гын? Тыге рушлат сайынак кутыраш тӱҥалынам. Умбакыже занятий-влакат сайын эртеныт, турникыштат нӧлталалташ, козел гочат тӧрштылаш тунем шуктенам.

Присягым приниматлымеке, кумытын хозвзводыш логалынна. Володя ден Василий писарь лийыныт, мый – кладовщик продовольственный складыште. Пакриев Василий ден Габдуллин Фанус икымше ротыш логалыныт. А мемнан посна химический батальонлан шотлалтын, ме химик-дегазатор лийынна.

Армий жапым, кеч тунам изишат служитлымем шуктен огыл, кызыт пеш порын шарналтем.

Икана марш бросокым увертарышт. А мыйже вет писын куржынжат ом керт. Да эше полный боевой экипировко - автомат, противогаз, кужу шинель да котомка дене лу километрым куржман. Эй, юмыжат. Корныжо вара Грузийыштет могай? Кадыргыл-кудыргыл шуйна. Эн ончылно йошкар флагым лойгыктен ик машина кая, мучашыште – эше икте. Тудыжо вий пытыше салтак-влакым пога. Мыят нунын коклаште куржам. Ондак чыла сай ыле, жап эртыме семын нояш тӧҥалынам. Савырнен ончальым – «Победа» легковой машина толеш. Мыйже моло-влак деч ялтак шеҥгелан кодынам. Кенета машинан шеҥгел омсаже почылто да пылышемлан «Солдат залезай» шоктыш. Шуко шоныде, мый шеҥгел сиденьыш шуйненат возым. А машина чымыкта веле. Вуем нӧлталынрак ончалам – теве ончылно куржшо йолташем-влакымат эртен кайышна. Ынде шонем, волен кодаш кӱлеш вет. Вашке кужу кӱвар, вес могырышто – финиш. Кӱварыш шушаш годым машинам эркынрак каяш тӱҥале. Адакат шеҥгел омсам почылто. «Лек», - рушла пелештыш водитель. Мый корно воктенысе чашкер йымак юшт веле койым. Изиш вучалтышым, икмыняр салтак эртен куржмеке, лектын куржаш тӱҥальым. Ну куржам, ну куржам. Шке шонем: «Нояш кӱлеш вет». Чотынракат тыршен колтенам ала – финишыш шумеш виемат пытен, куржынат ом керт. Финишыш шушо йолташем-влак, ваштарешем куржын толын, мыйым поген нальыч.

Частьыш пӧртылмеке, строй ончылно мыланемат тау мутым ойленыт да альбомым кучыктеныт. Армийыште кум ий служитлыме жапыште чылажат лийын: сайжат, удажат, лу кечылан отпускланат шочмо ялышкем толын каенам. А эн сайже – армий мыйым илышлан туныктен. Да эше мый, ялысе рвезе, мӱндыр элым ужынам. Кунам эше Грузийыш мием ыле?..

А. Кугубаев.