Марий-влак – князь Олегын войскаштыже служитленыт

Мо нерген Гумилев шижтарен? Айста пырля шымлен налына. Марий калыкна нерген моло калык-влак мом палат? Чылан ойлат, пуйто ме Онарын мландыштыже илена. Тушто мемнан кугезына-влакын тӱрлӧ кугытан орышт да илемышт лийын, Оньыжа ден лужавуй-влак вуйлатеныт. Тыгак марий-влак вӱма йӱла почеш вашла полшен иленыт, шкеныштын тиштышт лийын.

Такшым тунамат шкенан автономийнам арален коден кертынна. Вес семынже каласаш гын, йозакым тӱленна, но шке мландыштына шке оза лийынна. XV курым гыч Озаҥ ханствышке пуренна. А Московийын вияҥаш тӱҥалмекше да Озаҥ ханствын Руш кугыжаныш йымаке логалмекше, кужу жап шке эрыкна верч мемнан кугезына-влак кучедалыныт. Кумло ий шуйнышо Черемис сарыште сеҥалтмеке, XVI курымын кокымшо пелыштыже курымешлан куатым утыр погышо Руш кугыжанышын ужашышкыже савырненна. Славян ден тюрк тӱня коклашке логалмылан кӧра кугезына-влаклан шке эрык верч тутыш кучедалашыже логалын.

Марий калык нерген моло калык-влак эше мом палат? Мемнан калык нерген икымше уверым VI курымысо исторический документыште верештме. Гот историк Иордан «О происхождении и деяниях гетов» (гет ден гот-влак герман калыкын кугезыже улыт) хроникыштыже IV курымысо событий-влакым возышыжла черемис-влакымат ушештарен. Саде хроникыште 350-375 ийлаште Гот империйым Германарих корольын вуйлатымыж нерген каласкалыме. Тиде империйже тунам акрет Скифий ден Сарматий кумдыкышто верланен улмаш. А рӱдӧ олаштлан Данпарштадт шотлалтын. Тудын олмышто кызыт Киев ола верланен.

Германарих корольлан даньым тӱлышӧ калык-влак коклаште «сремнискар» (черемис) калык нерген возымо. Тыгак мемнан калык нерген увер Хазар каганатын Иосиф лӱман визирьже Кордовий халифын сановникше Хасдай ибн-Шапрутлан 960-шо ийыште возымо серышыштыже уло. Калыкнан лӱмжӧ Хазар каганлан йозакым тӱлышӧ калык-влак коклаште вашлиялтеш. Тушто марий-черемис калыкым “ц-р-мис” манын возымо. Тылеч посна Киево-Печерский монастырьын летописецше монах Несторын XII курымышто возымо «Повесть временных лет» летописьыштыже мемнан калык ушештаралтеш. Тушто тыге палемдыме: «По низовьям реки Оки, где она втекает в Волгу, сидят мурома язык свой, и меря язык свой, и мордва язык свой и черемиса язык свой…»

МарГУ-н профессоржо, историй науко доктор А.Г. Бахтинын Солигаличский Воскресенский монастырьын летописьшым да Ветлужский летописецын возымыжым шымлымекше рашемын:

Историк-влак тудым «Ветля-Шангонское кугузство» але «Марийское Ветлужское княжество” манын лӱмденыт. Тушто марий калыкым вуйлатыше князьше» кугоза» (кугу оза) маналтын. Мут толмашеш, мордва калыкын князьше тудо жапыштак «инязор” титулым нумалын. Марлаш кусараш гын, “инь” да “азор” адакат “кугу оза” манме лиеш.

Молан манаш гын, тушто кугу башня шоген. Тушеч пӱтынь кумдыкым эскереныт. Саде Марий кугыжанышыште тыгак Ветля-Юр, Якшан, Балаксы да Хлынов ола-влак лийыныт. А марий князь (кугоза) радам гыч кызыт марте пеш шагалжын лӱмжӧ аралалт кодын. Тиде - Кай, Коджа Йаралтем (Йӧратыме Коча), Ош Пондаш (Бай Борода) да Кельдибек. Каласаш кӱлеш, Ош Пондаш тынеш пурен да Никита Иванович лӱмым налын. Ӱдыржымат тынеш пуртен. Тудлан Мария лӱмым пуэн да Галичын князьше Андрей Семеновичлан марлан пуэн. Но Галич княжествын престолыштыжо Ош Пондашын веҥыжым, Андрей Семеновичым, Андрей Федорович Ростовскийын вашталтымекыже, Марий кугыжаныш ден Галич княжество коклаште кугу сар тӱҥалын. Тудо 21 ий шуйнен да Марий кугыжанышын сеҥымыж дене мучашлалтын. Кажировский летописец тыгак Марий кугыжаныш ден Галич княжество коклаште моло сӧй лийме нергенат воза. Саде летописец тыгак 1385 ийыште вятла кундемыште чума эпидемий тӱҥалме нерген палемден. Тиде чер моткоч шуко калыкым пытарен. Но Марий кугыжаныш садак кумыкталтын огыл.

Вятла Марий кугыжаныш 1237 ийыште татар-монгол-влакын кид йымакышт логалын. Тиде амалланак кӧра Шӧртньӧ Орда империйын чумыргымекше, Вятла марий кугыжаныш административный состав шот дене тушко пурен, садланак 1380 ийыште Куликово сӧй годым марий сарзе-влаклан Мамайын войскаштыже кредалаш пернен. А 1394 ийыште марий кундемышке Тохтамыш ханын мурзаже-влак толын лектыныт да марий сарзе-влакым Шӧртньӧ Ордан тушманже – Кокла Азийыште кенета шочшо да вийым погышо империйын эмирже Тамерлан (Тимур Аксак) ваштареш кредалаш яжын наҥгаеныт.

1445 ийыште Шӧртньӧ Орда гыч вич тӱжем еҥан орда дене шылын куржшо хан Улуг-Мухаммед да тудын Махмутек эргыже Булгар кугыжанышын удельный княжествыже негызеш Озаҥ ханствым ыштеныт.

Но моло марий княжество-влак кодыныт. Философий науко кандидат, фольклорист В.А.Акцоринын палемдымыж почеш, кыдал курымышто руш калыкын веле огыл, марий калыкынат икмыняр княжество лийын. Нунын рядышт Кокшар (Кокша ор) олаште (кызыт Киров областьысе Котельнич ола), Кукаркыште (Кугу Арка – Большая крепость, кызытсе Киров оластьысе Советск ола), Малмыжыште (Киров область), Арскыште, Кугу Кетекыште (кызыт Киров областьысе Кугу Кетек ял), Алабога олаште (Татарстанысе Елабуга ола). Тушто Кокша, Чумбылат, Полтыш, Акпатыр, Тӱкан Шур князь (кугоза) лийыныт. В.А. Акцоринын палемдымыж почеш, XV-XVI курымлаште ик эн куатле марий кугыжанышлан Шошма эҥер кумдыкышто верланыше Малмыж княжество шотлалтын. Тушто кугозалан Алтыбай, Урсу, Яшман, Сабатор, Тулбай, Тӱкан Шур, Акмазик, Полтыш шогеныт.

Тушман лишемме годым марий-влак сарзе вийым кужу да кугу йӱкан пуч полшымо дене чумыреныт. Нуно саде пучым ик илем гыч весыш пуалтареныт. Телым марий сарзе-влак ече дене коштыныт, кеҥежым чӱчкыдын пуш дене пайдаланеныт. Но эн чотшо тушманым марий имнешке вий лӱдыктен. Тудыжо мемнан кугезына-влакын ик эн тале лийын. Сарзе-влакын тӱҥ саркуралыштлан копьё, пикш, сарзе товар шотлалтыныт.

Умбакыже лудаш

А. Петров.