Марий-влак – князь Олегын войскаштыже

Тылеч посна кажне марий еҥ (ӱдыр, рвезе, ӱдырамаш, пӧръеҥ) кыдалыштыже пидме ӱштыштӧ 9-14 сантиметр кужытан кӱзым коштыктен. Лач тудлан кӧра “кӱзанӱштӧ” шомак кызыт мартеат калыкыште аралалт кодын. Эше ик оҥай факт: тушман керылтме годым сӧй пасушто пӧръеҥ-шамыч дене пырля ӱдырамаш-влакат талын кредалыныт. Тидын нерген 1601-1611 ийлаште Московийыш толын коштшо да Юл эҥер серыште илыше калык-влакым шымлыше швед дипломат Петер Петрей де Ерлезунда тыге возен: “Черемис ӱдырамаш-влак пеш чот тале улыт, пикш гыч черемис пӧръеҥ гаяк мастарын лӱйкалат. А тушман ваштареш сӧйыш кайыме годым пӧръеҥ-шамыч дене пырля ӱдырамаш-влакат стройыш шогалыт да чот кредалыт. Пикш гыч туге туран лӱйкалат, эсогыл тушманым лӱдын куржаш таратат да мӱндыркӧ поктат. Черемис-влак чыланат, пӧръеҥжат-ӱдырамаш-влакат, пеш писын куржталыт…” Адакшым Казанский летописецат марий-влакым “злолютый ратник-влак” манын палемден.

Чыла тидым шотыш налын, каласаш лиеш: мемнан кугезына-влак моткоч чолга да тале сарзе лийыныт. Арам огыл XVI курымышто “черемис” калыкын чолгалыкше нерген Европыштат сайын паленыт. Ме кугезына-влак дене, шкенан калыкна дене кугешнен кертына.

“Меря” манме калык тачысе кечылан легендысе калыкыш савырнен шуын. Тиде калык нерген ме мом палена? Официальный историйын палемдымыж почеш, саде калык XV-XVI курымыштак пытен. Меря-влак нерген летописец Нестор “Повесть временных лет” летописьыштыже 854 ий нерген палемдымыж годым тыге возен: “Новгородышто илыше-влакын шке кучемышт уло, кривич-шамычын шкеныштын, меря ден чудь калыкынат шкеныштын, чыланат варяг-шамычлан йозакым тӱлат”. Умбакыже Нестор тыге палемден: “Белоозерыште весь калык шинча, Ростов ерыште – меря, Клещино ерыше – адакат меря… Кривич, словен, чудь, меря калык-влак варяг-шамыч ваштареш восстанийым нӧлталыныт да, йозакым тӱлыдеак, нуным теҥыз вес велке поктен колтеныт. Тыге шкаланышт шке оза лийыныт”.

Меря манме калык нерген тыгак 882 ийыште Вещий Олегын Киев ваштареш поход дене мийымыж нерген возен кодымо гыч лудын кертына. Саде князьын войскаштыже чудь, весь, словен, кривич калык-влак дене пырля меря-шамычат лийыныт. Тыгак меря калык 907 ийыште Вещий Олег князьын Царьград ваштареш походыш мийыше сарзе вий радамыштат моло калык дене пырля ушештаралтеш. Тылеч посна 945 ийыште Киевысе князь Игорь адакат Царьград ваштареш походыш коштын. Тунам Византийын императоржо сӧй деч посна Царьградын капкажым почын да кугу даньым тӱлен. Тыгодымак Игорьын кид йымалныже илыше купеч-влаклан Царьградыште, пошлиным тӱлыдеак, сатулаш тӱҥалме шотышто Византий ден Русь коклаште договорым подписатлыме. Договор йымалне ятыр князь, военачальник ден лӱмлӧ купеч кидпалым пыштен. “Повесть временных лет” летописьым шымлымем годым шинчамлан моло коклаште Мутур Утин лӱм перныш. Мутурын лӱмжӧ тушто князь, вождь да военачальник-влак дене пырля ик радамыште шога. Акрет саманыште марий калыкыште айдемын чын лӱмжым ешыште веле паленыт, а мер илышыште чыланат шоялӱмым кучылтыныт. Тыгак саде Мутур Утинынат чын лӱмжӧ весе лийын манын шоныман. А Мутур (Мотор) – калыкыште кучылтмо лӱм. А ожно марий калыкыште тыгай лӱм чынжымак лийын мо? Тидым рашемдаш филологий науко доктор, профессор С.Я. Черныхын чумырымо “Словарь марийских личных имен” монографийышкыже ончальым.

Уло тыгай лӱм! С.Я. Черных тудым XVII курымысо архив документыште муын луктын. Шым шӱдӧ ий эртымылан кӧра саде лӱм изишак вашталтын, сандене “Мута” ден “Мутай” лӱмыш савырнен. А Утин манын ончыктымо тукымлӱм шотышто тыге каласаш лиеш. Марий калыкыште лудо родовой веле огыл, а калык тотемлан шотлалтеш – шнуй кайык! Адакшым лудо саде князьын вургемыштыже тӱрлымӧ улмаш докан але ший бляхыштыже таптыме лийын кертын. Сандене, тидым шотыш налын, калыкнан тотемжым саде марий князьын тукымлӱмжӧ шотеш договорышто возен шынденыт.

Тыгак договор йымалан кидым пыштыше лӱмлӧ купеч-влак коклаште Адулб лӱм уло. Саде словарьыште тыгай марий лӱмымат верештым. Ятыр курым эртымылан кӧра тудо “Адыл” лийын шинчын. Тугеже, чынжымак, мемнан кугезына-влак “меря” лӱм дене ятыр кугу исторический событийыште участвоватленыт.

Меря манме калык Владимирский Русь пагытыште Ростов-Суздаль кундемыште илен. Археолог-влак Ростовысо меря калыкын рӱдӧ олажым муыныт. Тудым “Сарское городище” манын лӱмденыт. Саде ола Ростов Великий деч икмыняр меҥгылан ӧрдыжтырак верланен. Такшым “Сарское городище” олан вияҥме пагытыштыже Ростов эше лийынжат огыл. А молан саде олам лачшымак “Сарское” манын лӱмденыт.

А. Петров.

Умбакыже эше лиеш.