Марий-влак – князь Олегын войскаштыже. Мучаш

Илыш гыч ме палена, эҥер воктене илыше калык шкенжын эҥержылан лӱмым чӱчкыдын саде вӱдын тӱсшым ончен пуа. А тушто эҥер вӱд сар тӱсан улмаш, сандене Сар эҥер манын лӱмдымӧ. Тыгак ме чыланат палена, Угарман кундемыште Сура эҥер йоген эрта. Тудо вӱдын тӱсшӧ сур лийын. Кок эҥер лӱмжат марий мут гыч шочыныт. Тугеже нине эҥер-влаклан лӱмым пуышо верысе калыкше моло огыл, а лач марий лийын!

Российын вияҥмаштыже Ростов-Суздаль кундемын рольжо нерген 1872 ийыште Озаҥ университетын типографийыштыже савыкталт лекше “Меря и Ростовское княжество” (Очерки из истории Ростовско-Суздальской земли)” монографийыштыже Д. Корсакова возен: “История Ростовско-Суздальской земли занимает очень видное место во всеобщей истории России, имеет весьма важное значение для уяснения нашей исторической жизни. В земле Ростовско-Суздальской образовалось и окрепло младшее из трех племен нашего народа, племя Великорусское, - племя, собравшее и сплотившее Русскую землю и создавшее могущественное Русское государство, единственную самобытную в настоящее время Славянскую державу. Путём колонизации славян среди мери мало-помалу стала образовываться та ячейка, которая с течением времени выросла в племя великорусское”.

Ме чыланат палена, меря манме калыкын кугу тӱшкаже-влак шке жапыштыже кызытсе Владимир, Кострома, Угарман, Иваново, Вологда, Ярославль, Москва кундемыште иленыт. Акрет летописьлаште палемдыме почеш, тиде калык эн чот кугу тӱшка дене Ростов княжествыште, Ростов ер да Плещеев ер воктене, Суздаль ола воктене да Ока эҥер серыште илен, а вара эркын шарлен. Археолог ден лингвист-влакын палемдымышт почеш, меря манме калыкын тӱжем ий ончычсо рӱдыжӧ кызытсе Москва да Владимир область кумдыкышто лийын. Ынде айста нине кумдыкысо географический картым ончалына да посна тӱткышым эҥер, ер да ял лӱм-влаклан ойырена. Кугыжан Россий годсо шымлыше-влакын палемдымышт почеш, Владимир губернийыште тыгай эҥер ден ял-влак лийыныт:

Чармус (“чермыш” шомак гыч лектын) ял, Тура (вияш) эҥер, Талка (рушлаже - мелкий) эҥер, Илемна (илем) ял, Черемиска эҥер, Кубаево (кува) ял, Синжал (шинчал) ял, Кутуково (кӱчык, кӱчӱк) ял, Черемисино ял, Шишолово (шӱй шоло, рушлаже - ожерелье) ял, Илем ял, Марейкино ял, Ючмерка (ючо-юзо мер) эҥер; Ярославский губернийыште Черемсаново ял, Локсомеря (лукысо мер) ял, Абатурово (Ава тӱр – материнская сторона) ял, Онга (оҥго) эҥер, Пентерово (пӱнчер) ял, Мышкарово (маска ор) ял, Локсомер (лукысо мер) ял, Ерга (йорга) эҥер, Шольша (шолшо) эҥер, Черемисино ял, Кашкарка (кашкар-валёжник) эҥер, Абатурово (ава тӱр) ял, Вокшера (вакш ер) эҥер, Кинтаново (киндан) ял, Чемерино (шемер) ял, Чамерово (шемер) ял, Изина (изи) эҥер, Шигаран (шӱгаран) ял, Шугорь (шӱгар) ял, Тойма (тойымо) эҥер, Колмово (колымо эҥер) эҥер, Ильдомка (илыдыме) эҥер, Ильдомское (илыдыме) села, Ошмара (ош марий) ял; Кострома губернийыште Абатурово ял, Шинза (шинча, рушлаже - глаз) ял, Шинзовка (шинча) эҥер, Кошкарово (кашкар-валёжник) ял, Талка (талка, рушлаже мелкий) эҥер, Абатуровка эҥер, Кубан (куван) эҥер, Турань (тура) ял, Куваево (кува) ял; Угарман кундемыште Ошер (Ош ер) ер, Талка эҥер, Тайла (тайылан) эҥер, Сокорово (сокыр) ял, Кашкарово (кашкар-валёжник) ял, Кокшары (Кокша ор) ял, Кувай эҥер; Вологодский губернийыште Кокшары (Кокша ор) ял, Кубабайка (кувавай) эҥер, Черемисовка эҥер, Котромка (кӧтрӧм) эҥер, Талка эҥер, Шокшово (шокшо) эҥер; Московский губернийыште Тураево (тура) эҥер, Тураново (тура) ял, Томарово (тумер) ял, Кашерово (кожер) ял, Вандово (вондо) ял, Кокшиево (Кокша) ял, Кукшево (кукшо) ял, Вараксин (вараксим) ял, Шаренга (шереҥге) эҥер, Биберов (пий вер) ял, Шивыриха (шӱвыр) эҥер. Тиде списке моткоч кужу. Кӱшнӧ ончыктымо губернийлаште пеш чот шуко марла йоҥгалтше лӱман ял ден эҥер-влак улыт. Чыла нине эҥер ден ял лӱм-влакым марла лудаш да умылаш лиеш. Рушла возымо административный документ-влаклан кӧра нунын лӱмышт изиш лугалтын да вашталтын гынат, садак нуно марла йоҥгат.

Могай иктешлымаш лектеш? Официальный историй наукын палемдымыж почеш, славян калык коклаште 5-6 курым ончыч ассимилироватлалтше да “йомшо” “меря” калык чынже дене марий калыкын касвел ужашыже лийын.

Лӱмлӧ историк Лев Гумилев теве мо нерген туштен каласен коден.

А. Петров.