Кузе Совет Союз Герой Сергей Суворов Савак вел марий-влакын сугыньыштым шуктен, тугак Пошкырт Савак-Марий ялысе шемер-влакат Родина верч кучедалмаште патырлыкым ончыктеныт.
Савак-Марий эл аралаш шӱдӧ утла еҥым ужатен. 65 еҥже Кугу Отечественный сар кучедалмаште геройла коленыт. Тиде Шангарей Акбатыров, Шангарей Шуматбаев, Шангарей Шайматов, Аптола Акбулатов да ятыр молат. Нунын подвигыштым Родина орден дене палемден. А мӧҥгеш пӧртылшӧ-влакын оҥыштышт орден ден медаль чолгеныт. 1945 ийыште Байдимир Япаров рейхстаг дек эн ончыч миен шуын. Касвел гыч пурымаште колонна ӱмбалан тудын первый шогалтыме йошкар флагше совет воин-влакым сеҥымашке кумылаҥден.
…Мый Нефтекамскыш школ директор-влакын Республиканский семинарыш мийымем годым музейыш пурышым. Кугу Ачамландылык сар стендшым ончен шогымем годым, ик пӧръеҥ мый дечем йодо:
- Что, товарищ, в 95 гвардейской стрелковой дивизии воевали?
- Уке, тиде дивизийыште мыйын шольым, Шангарей Акбатыров, кредалын.
Тиде еҥ мыйын шольымын боевой йолташыже лийын. 1942 ийыште Аксаковышто пырля полковый школышто тунемыныт да фронтыш каеныт. Кузе пырля кредалыныт да кузе шольым патырла колымыжым ойлен пуыш.
… 1943 ий 5-ше июльышто немыч-фашист войска Курский дугаште наступленийыш каен. Фашист командований икымше гана «Тигр» танкым, «Фердинанд» ден «Пантера» самоходный орудийым сӧйыш пуртен.
Белгородский направленийыште 95-ше гвардейский стрелковый дивизий тушманын наступленийжым чактарен шоген. Ты дивизийыште 19 ияш гвардий сержант Шангарей Акбатыров служитлен. Белгород – Прохоровка шоссе деч шолаште тудын дивизийже верланен. Йӱдшӧ-кечыже тале бой каен.
Тушманын луымшо атакыжым пычкемшалтмеке чактареныт. Шангарей шӱргыж гыч пуракан пӱжвӱдым ӱштыльӧ, боец-влакым, нунын орудийыштым тергыш, сусыргышо салтак-влаклан перевязкым ыштыш. Сӱмырлышӧ окопым тӧрлатымеке, патрон ден гранат-влакым ямдылен пышташ шӱдыш. Шкат чыла ямдылыш. Кас кочкыш дене пырля толшо газетым боец-влаклан лудо (взводышто агитатор лийын), фронтысо пытартыш уверым каласкалыш.
Кеҥеж кавам йӱд пычкемыш леведе. Вуй ӱмбалне шӱдыр-влак шуэракын йӱлат. Салтак-влак тамле омо дене малат. Часовой-влак, пычкемышым шӱтен, тушманым эскерат, колыштыт. Ончылно кечывалым пудештарыме фашист танк-влак шикшештын, йӱлен пытарен йӧрат. Шуэракын тушманын пулеметшо кӱчык очередьым пуа, коклан ракета волгалтара. Адакат шып.
12-шо июль. Эр ӱжара койынат ыш шу, кенета тушманын шуко тужем орудийже иканаште мӱгыралтышт. Шагат утла мемнан позицийым шерыт, мландым лоҥыт. Самолет-влак бомбитлат. Мланде чытыра.
Мемнан позицийна деке ош ыресан сур танк-влак нушкыт. Боец-влак верыштым налыт. Противотанковый орудий-влак мланде помыш гыч стволыштым нӧлтат.
Мучко сӧй. Танк-влак йӱлат, пудырген шогалыт. Шеҥгечышт весе-влак толыт. Нунымат иктын-иктын пудештарат. Моло дене пырля Шангарейын отделенийжат танк-влак почеш толшо немец-влакым лӱйкала. Шуко немецым кырен оптымо, но нуно шеҥынак толыт, окоп декат шуыт. Тунам стрелок-влак ручной гранатым кышкат.
Совет войска чыла тӱрлӧ орудий гычак лӱйкален, тушманын вийжым лунчыртен, шкат контратаковатленыт. Пеш кугу танк дене кредалмаш тӱҥалын.
Шангарейын ротыжлан атаковатлаш приказ пуалтын. Акбатыров окоп гыч эн ончыч тӧрштен лектын.
- За мной! Вперед! – командыж дене боец-влакым кумылаҥден, автомат гыч тушманым лӱйкален, ончыко каен. Мучко «Ура!» шергылтын. Но тушман торешланен.
Фашистын шокшо вулно йӱржӧ вошт, мина ден снаряд-влак пудешталтме вошт Шангарейын отделенийже немыч окопыш шуын. Кенета Акбатыровын шола вачыжлан шокшо чучын. Гимнастерка вӱр дене йошкарген. А шолаште дзот гыч фашист пулемет мемнан пехотым шуэмден. Сусыр корштымым сеҥен, пулемет лӱйкалыме велыш рвезе кок гранатым шолен, кумшыжым – окопыш. Шкат тушко тӧрштен, фриц-влак деч окопым эрыктен.
Тыгодым моло взводат фашист позицийым налшаш верч кучедалын.
…Северный Донец эҥер воктенсе чодыраште, санбатыште Акбатыров Шангарей киен. Эртен толшо кӱчык, но чапле илыш корныжым ушыштыжо шонкален.
Киебак шымияш школым тунем пытарен, педучилищыш тунемаш пураш экзаменым кучен. Лач тунам аваже колен. Садлан колхозышто пашам ышташ тӱҥалеш. Молотилка дене шурным шийын, колхозысо комсомол организацийым вуйлатен.
Сар тӱҥалын. Чыла гаяк пӧръеҥ фронтышко каен. 17 ияш эргым колхоз правлений бригадирлан шогалтен. Калык пашам тыршен ыштен. Чыла кӱлешым фронтлан пуэн шогеныт. Илыш неле лийын. Но иктат йыҥысен огыл.
Жап эртен. Армийыш каяшат жап шуын. Тиде гана Савак-Марий фронтыш кум эргыжым ужатен. Шангарейлан Акпатыр ачаже тушманым чот кыраш да эмен савырнен толаш сугыньым пуэн. Эрге ялже дене чеверласен кайымыж годым такмак-влакым мурен каен:
…Уфа. Призывник-влакым часть-влакыш ойыркален наҥгаят. Шангарей дене йолташышт-влак Дальний Востокыш кайшаш улыт. Но тудо эрвелке каяш огеш кӧнӧ, фронтыш каяш йодеш. Тыге йолташышт-влак деч ойырла. Уфа воктене Аксаковышто полковый школым пытарен, шочмо мландыжым аралаш фронтыш кая.
… А кызыт санбатыште кия. Шона. Кушто улыт гын кызыт пырля кушмо йолташ-влак? Савак-Марий ялысе шоҥго ачажат, тарай чуриян, писе ушан ик моторжат ушыш толын пура. Эх, тиде шакше сар, каргыме Гитлер! Мыняр еҥым шочшыж деч ойырен, мынярым коден тулыкеш…
- Медицинский служба капитан йолташ! Мыйын сусырем кугу огыл. Умбалне – бой. Колтыза тачак мыйым ротыш.Капитанын сӧрастараш тӧчымыжӧ арам лийын. Акбатыров Шангарей угыч передовойышто. Тушманын Белгород воктен чот пеҥгыдемдыме обороныжым налаш приказ толын. Мемнан войска наступленийыш каяш ямдылалтын. Шангарей кажне салтакшылан ончыко каяш задачым шынден.
Артподготовка деч вара стрелок-влак наступленийым тӱҥалыт. Артиллерий ден танк-влак нунылан полшеныт. Взводын командирже кола. Акбатыровлан взвод дене командоватлаш кӱштат.
…Мина, снаряд да бомба-влак пудешталтмаш, кӱшнӧ самолет-влакын ызгымышт, танк-влакын рыцарьла ваш кредалмышт, пурак ден йӧралтше пычалтар шикш – чылажат ик вереш варнен. «Огненный дугаште» эн кугу танк кредалмаш тӱҥалеш. Кенета пӧрт шеҥгеч немыч танк окоп дек толаш тӱҥалын. Шангарей гранатым шолен да ӱмырешлан мланде капшым петырен...
… «В июле 1943 года на Белгородском направлении в районе хутора Весёлый во время боёв с немецкими захватчиками Акбатыров Шангарей отличился храбростью и смелостью, увлекая вперёд за собой других бойцов. Будучи ранен в бою, он поля боя не оставил и продолжал командование своим отделением. При штурме немецкой обороны 14.7.43 года он пал смертью храбрых за Советскую Родину.
Наградить посмертно орденом «Отечественной войны второй степени» Командир 95 гвардии стрелковой дивизии гв. генерал – майор Никитченко Командир 32 ГСК Герой Советского Союза Гвардии генерал – майор Родимцев».
Акпатыр ачаж деке толшо орден, патыр семын колышо Савак-Марий рвезым ӱмырешлан шарныктара.
1952 ийыште Весёлый хуторышто Кугу Ачамландылык сарыште колышо боец-влакым Прелестный селан иза-шольо шӱгарыштыже угыч тоеныт (12 км Прохоровка деч). Шӱгарыштыже скульптурный памятник ышталтын, постаментыштыже Совет солдат ден партизан фигура шога. Иза-шольо шӱгарым Прелестненский средний школын тунемшышт-влак ончат, кугу пайрем годым памятник воктек венок-влакым пыштат.
(«Савак-Марий» пытарыдыме книгаж гыч).