Кугу Качак ялсовет вуйлатыше Геннадий Хайдаршин элнан лӱдыкшыдымылыкшым арален

Калтаса районышто тудым кажныже пала. Кугу Качак ялсовет вуйлатыше Геннадий Хайдаршин нерген калык лач поро мутым гына ойла. Кажныжым тудо колыштеш да кажныжлан полыш кидым шуялташ ямде. Койышыжо тудын тыгай. Шке мутшылан вуйын шогышо улеш. Тыге тудым ача-аваже да … теҥыз ончен-куштеныт.

Кум эрге гыч эн кугу, тудо эре ачаже дене кугешнен. Тудо ялыште киномеханик лийын ыштен, а ту жапыште тиде профессий иктаж-могай вуйлатыше дечат пагалыме лийын. Кунам ялышке молоковоз у ленте дене бобино-влакым конден, тунам клуб воктене калык погынен – трук билет ок сите да эше сай верым налаш етшаш кӱлеш. Тиде процессыште Гена ик эн кӱлешан фигуро лийын: ачажлан киноаппаратым шогалташ да бобиныште пленкым пӱтыраш полшен. Сандене тудын ийготаш рвезе-влак тудым пагаленыт. Ялозанлык техникумым тунем лекмыж деч вара, салтак радамыш каен – Краснознаменный Северный флотыш логалын.

– Мый изем годсек географийым йӧратенам, – умылтара Геннадий Дмитриевич. – А тыште тӱням ужаш тыгай йӧн! Мыйым вӱд йымалне ийын коштшо пушышко служитлаш колтышт. Ме вӱд йымачын пеш шуко ужын кертынна. Вет вӱд йымалне ийын коштшо пушын эскерыме системыже пеш виян да пеш мӱндыркӧ ужын.

Подводник-влак – ойыртемалтше калык. Вет нуно пеш сай умыленыт: кажныже дечын икте-весыштын пӱрымашышт шоген. Вӱд йымалне ийын коштшо пушышто ик йоҥылышым ыштет гын, а тушто эше ядерный боеголовко уло – мо лийме нерген шоналташат лӱдмашан.

– Нимогай дедовщине лийын огыл, – шуя умбакыже шке мутшым Хайдаршин. – Кугыракын мутшо мыланна закон лийын. Мемнан вӱд йымалсе флот пеш виян лийын, кеч мый чыла нюансыжымат ойлен ом керт гынат. Мый умбакыже мутемым экипаж кокласе кыл нерген шуйынем. Командирна, Евгений Ивановлан кӧра, мемнан чыла сай лийын. Шукерте огыл служитлаш толшо-влак вашке гына боевой опытым налыныт, шинча ончылно нуно пеҥгыдемыныт, лӱддымӧ лийыныт. Вес семын лийын кертын огыл. Икымше автономный поход гыч пӧртылмӧ деч вара,1989 ийыште, «Комсомолец» подлодкын пурен кайымыж нерген пален нальым. Тыгай трагедий экипажын ямде улдымыжлан да йоҥылышым колтымыжлан кӧра лийын. Пушын вӱд йымач ийын лекмыж годым пожар тӱҥалын – гидравлике пашам ыштымым чарнен улмаш. Тыге пуш вӱд йымаке каен… 69 экипаж член гыч 27 еҥже веле утаралт кертын.

Ик эн волгыдо шарнымаш – ВМФ главкомын призшылан верч торпедо дене вӱд ӱмбалне улшо цель-влакым лӱйкалымаш. Тунам нуно залпым Исландий воктене улмышт годым ыштеныт, а цель Индий океаныште лийын.

– НАТО-н кок противолодочный рубежше уло. Нуным, блокын корабльже-влакым, мемнам ынышт пален нал да ынышт шиж манын, йышт гына эрташ тӧченна. Вет двигательын йӱкшӧ дене подлодкын классыжым веле огыл, тыгак номержым, капитанын лӱмжым пален налаш лийын. Мемнам ик ганат пален налын кертын огытыл.

Геннадий шуко нерген каласкалыш. Пушышто пеш сайын пукшеныт (эрдене ӱйым, ветчинам, печеньым, кофем пуэныт).

Судныштат тудо ачажын пашажым умбакыже шуен – поход-влак годым кином ончыктен. Тудлан дембель деч ончыч службышто кодаш темленыт.

– Мый кум ий жапыште шочмо суртемым моткоч сагыненам. Сандене тушто кодаш мый ышым кӧнӧ, – ойла тудо.

1989 ийыште шочмо «Красная Звезда» колхозышкыжо пӧртылын. Тыште тудо 1996 ий марте тыршен. Кунам озанлык шаланен, бизнесым тӱҥалын, но вашке умылен: чыла тиде тудын огыл. 2000 ийыште ял калык Хайдаршиным ялсовет вуйлатышылан сайлен.

– Мый тыгайым вучен омыл, но, содыки, куаненам, – каласкала умбакыже Геннадий Дмитриевич. – Кызыт мый калыкын ӱшанжым йомдараш огыл манын, тыршем. Пӱсӧ йодыш моткоч шуко, конешне, шукыжо окса дене кылдалтын.

Ульяна ватыж дене нуно кум икшывым ончен кугемденыт, ынде уныка-влакат куандарат. А тудо эше самырык: футбол да волейбол дружинын лидерже улеш, ече ден талын куржталыштеш, ӱстембал теннис дене модеш. Арамлан огыл, очыни, калык тудым «Мемнан айдеме» манын ойла.

А. Ничков.