«Кеч изи улеш гынат, тудо мыланна шочмо»

Кызытат шарнем, ме авам дене коктын пошкудо ял гыч тышке продуктылан кевытыш толына ыле. Ушыштем кужу урем кодын. Ала тудо тынаре кужу лийынат огыл, мый вет эше изи лийынам. Уремыште корно ошман лийын. А мемнан ялыште уремна йўр деч вара моткоч лавыран ыле. Эше тидым шарнем, кевыт деч вара ик кокай деке пурена ыле. Лўмжє Сафура, Сафура апа манына ыле. Тудын мўкш ешыже ятыр лийын да мемнан эре мўй дене сийлен. Мемнан дене тыгай лийын огыл, сандене, очыни, ушышто тыгай шарнымаш кодын: мўй, ошман корно да ковай, а нунышт поснак шке ялукыштым пидмышт дене ойыртемалтыныт.

А ялын лўмжӧ Нарат, тудо Кугу Качак ялысоветыш пура. Кузе гын тиде ял ила?

Фотоаппаратым нальым да ял велкыла йолын ошкыльым. Эше иктым каласынем, Павасола ял калык тиде ялым Пўнчер манеш. Чын, татар йылме гыч «нарат» мутым кусараш гын, тудо «пўнчӧ» лиеш. Теве тышеч вашмут шочеш. Вик каяш гын, ял лишне. Кок уштыш лиеш дыр. Йоча годсо жапем гычак саде корно. Улыжат шудо гына кушкын пытен. Теве тудо – Киябак эҥер гоч кўвар, тудо ял воктеч йоген эрта. Шарнем, тудо ончычат пу гыч ыштыме лийын, кызытат пырня-влак кият. Ты кўвар гоч машина дене лекташ лўдыкшӧ.

Теве Нарат ял. Коло минут, мый пошкудо ялыште улам. Садовая урем дене ошкылам. Корнышто шудо кушкын пытен. Тып-тымык. Ик йўк-йўанат ок шокто. Техникат кудал ок кае, пият огеш опталте, нимогай йўкат уке. Ныл пӧртым эртен кайышым, тӧрзашкат нигӧ ыш ончал. Тыште арнялан лийше событийгыч – шукерте огыл эртен кайыше йўр. Вет уремлаште йўр ден темше лаке-влак шогат, кошкен огытыл. Ала-кушто шеҥгелне пий опталтыш. Илат, манын шоналтышым.

Центральный урем марте шуым. Саде ошма корно. Шолашке, пулашке ончальым – иктат уке. Ваштарешем сай, чиялтыме пӧрт шога, а печышт-влак тоштемыныт. А теве пӧрт омсаште суравоч кеча.

Могай велыш ошкылаш? Йомакысе гай шогем: шолашке кает – имнетым йомарет, пурлашке кает – илышетым йомдарет. Имнем уке, фотоаппарат гына, а вик каяш корно уке. Тугеже пурлашкыла ошкылам. Ала-могай тошто зданий шога – тӧрзашт-влак уке, пудыртеныт. Корно гоч эше вес зданий – тӧрзашт-влакым оҥа дене кырен петырыме. Тиде ончычсо кевыт. Умбакыже пӧрт-влак, чыланат петыралтыныт. Тыште кушто илат, кушто уке. Нимоат пале огыл. Ала-кушто ўдырамашын йўкшӧ шоктыш. Оралтыш пурышым. Кок кова шинчат, кутырат. Рушла кутырен огына мошто манын ойлат. Нимат огыл, мыят татарла ик-кок мутым палем.

Кутыраш тўҥална, мый рушла, нуно – татарла. Икте-весым умылышна. Гадалия апа шкет ила. Икшывышт-влак пелне улыт. Теве пошкудыжо унала пурен, тудо кеҥежлан гына ты ялыш илаш толеш.

– Илена эплын. Юарлаш ок лий ынде, – воштылале ковай. – Ялыште еҥ-влак кодын огытыл, улыжат 20 еҥ гына ила, ала шагалракат. Кова ден коча-влак гына. Коча-влак шагал кодыныт, – вуйым шиеш умбакыже. – Ялыште ни кевыт, ни вўд уке. Нимат кодын огыл. Уремлаште меҥгыштат тул кажне кечын огыл йўла.

А коча ден кова-влак кузерак вара илат? Нунылан икшывышт ден уныкашт-влак полшат. Шукышт Краснохолмский селаште илат, продуктым шупшыктат. Кунам икшывышт-влак огыт етше, Кугу Качак ял гыч социаль пашаеҥ толеш. Тудын лўмжӧ – Нуриева Наташа Минтимировна. Тудо пєрт кӧргыштӧ сомылкам шукташ полша, памаш гыч вўдым шупшыкта. Ялыште ала-кунам вынемым ыштеныт, тольык тушеч вўдым йўаш ок лий. Эше мо ӧрыктара, тиде эҥер телымат ок кылме. Умбакыже ял деч ӧрдыжтӧ памаш-влак улыт, а илалше еҥ-влаклан тушко миен толаш неле. Йӧра эше Наташашт уло. Чылалан полша.

Ялыште чылаже кум урем: Садовый, Центральный да Луговой. Луговой уремыш ошкыльым. Иктат ок кой. Мӧҥгеш каяш тарванышым да урем мучаште пӧрт ончылно кок ковам ужылальым. Нуно мыйым татар йылме дене йодышташ тў‰альыч: кӧ улат, кушеч толынат. Весела кова-влак кутыраш йӧратыше лийыч. Иктыже Тимиршина Кадахинур. Весыже – Джамиля Ганиева. Поро, кутыраш йӧратышан, шкет илыше ўдырымаш-влак. Икте-весышт деке унала коштыт.

Кова-влаклан тазалыкым тыланен умбакыже ял дене ошкыльым. Ындыжым ты ялыште пӧръеҥ-влакым муаш лийым. Кє кычалеш, тудо муэш манын арам огыт ойло. Теве Ильфат, Фадис да Шафиков Карам Султыевич. Пытартышыже ончыч водитель лийын пашам ыштен. Нуно чыланат ик йўк дене каласышт: «Ялна пыта. Ончыч тыште озанлык, ферме, амбар, клуб, тўҥалтыш школ, кевыт ыле. Ялыште илыш шолын. Пашам ыштеныт, йўла-влак ятыр лийыныт, мастар-влак шке пашашт дене чапланеныт. Ял калык шорыкым, кайыквусым ашнен, кажне суртышто ушкал дене лийын. Пўтынь ял калык мўкшым ончен. Кызытат ончаш тыршена, вет тиде мемнан йӧратыме пашана. Икшыве-влак полшат. Тольык тений мўй шагал, мўкш-влак колен пытышт. Неле, таче ялыште илалше еҥ-влак гына кодыныт. Сурт олмышто, оралтыште шудо кушкеш, пӧрт-влак петыралтыныт. Телым гын 13 пӧртыштӧ гына шикш лекмым ужаш лиеш.

Мӧҥгышкат тарванаш жап шуо. Ял тўҥалтышке толын шуым, ончычсо гаяк Сафура апа деке пурен лекташ лийым. Тудо тугаяк чулым, илышлан куаныше улеш. Татарла, марла, рушла такмак-влакым йоҥгалтара, чай дене сийлыш, пӧртшым, озанлыкшым ончыктыш. Тудо Тимка лўман пырысыж дене ила. Краснохолмский селаште кок ўдыржӧ ила, чўчкыдын унала толын каят, полшат.

– Мемнан урем дене, – ойла тудо – вич пӧртыштӧ гына илат. Тиде илалше еҥ-влак. Уремыш лектат, иктат уке. Тып-тымык. Касвелеш пошкудо Анваран казажын йўкшӧ шокта. Ӱдырем-влак шкешт деке ўжыт, а мый шочмо ялем гыч кайымем ок шу. Тек тудо изи гынат, мемнан, шочмо ялна, – шўлыкан каласыш Сафура апа.

Теве мыйын экскурсием мучашке лишеме. Кум кова, каза да Тимка пырыс мыйым ужатышт.

Корно дене ошкылам да шонем : «Таче ты ялыште иктат кодын огыл: тыште ни паша, ни икшыве, ни пайрем уке. Ялым ончалаш гын, иктат огеш иле манын каласаш лиеш. Уке, кова ден коча-влак илат. Таче нуно, тидым шкештат тогдайыде ялын йўлажым, татар калыкын мурыжым аралат. А вет тудын пытартыш пӧръеҥ дене илышыже кўрылтеш».