Виртуаль ондалкалыше-влак деке логалаш огыл манын, мом ыштыман?

Талук тӱҥалме годсек республикыште дистанционно ондалкалыше-влак шукемыныт. Уголовный розыск управлений пӧлка вуйлатыше Азат Тимирьяновын мутшо почеш ондалкалыше-влакын тӱҥ схемышт тыгай – иктаж-могай банк пашаеҥ деч телефон дене йыҥгыртымаш да кумдан палыме интернет-сервисыште вераҥдыме увертарымаш гоч шояклымаш.

Тыланда кисточка дене мемнан парольна

– Банк безопасность служба лӱм дене ондалкалыше-влак йыҥгыртат да клиентын картыже блокироватлалтын але нуно ала-могай ӱшаныдыме операций лийме нерген увертарат, – каласыш мемнан дене кутырышо еҥна. – Умбакыже, кок случайыштат, схеме икгай: картын номержым каласаш йодыт, тидын годым картын шеҥгелныже возымо кум знакан кодым. Вара ик гана толшо парольым каласаш йодыт, а тудыжо картын озажын телефонышкыжо СМС-увертарымаш дене толеш. Кеч увертарымаште эре возалтеш, клиент нигӧлан, тидын годым банкын пашаеҥже-влакланат парольым ойлышаш огыл! А еҥ-влак ты увертарымашым шотыш огыт нал. Вара счет гыч чыла окса йомеш.

Теве ты кечылаште Уфа олаште илыше ӱдырамашын банк картыж гыч ондалкалыше-влак 400 тӱжем теҥге оксажым сниматленыт. Ты чоя амалыш самырык да кокла ийготан еҥ-влак логалыт. Лач нуно тӱҥ шотышто банкын услугыжо дене пайдаланат.

Шӱдылен еҥым тӱрлӧ йӧн дене ондалкалат. Сандене иктым ушеш пыштыман, телефон дене мутланымыда годым, кеч нуно тендан деке лӱм-ачалӱм дене обращатлалтыт гынат, нимогай конфиденциальный информацийым пуыман огыл.

Мутланымаш ӱшаным огеш шочыкто гын, телефон трубкам пыштыза да банкын шокшо линийышкыже йыҥгыртыза. Тудын номерже картыште, шеҥгелне, возымо. Але тендан деке йыҥгыртыме номерыш угыч йыҥгыртен ончыза. Тиде ондалкалыше-влак лийыныт гын, «абонент недоступен» манын каласыме йӱкым колыда. Тыгай неле огыл правил-влакым шуктеда гын, ондалкалымаш деч утлен кодыда.

Интернет гыч салам

– Икымше вариант – те интернет-ресурсыш иктаж-мом ужалаш шынденда, а тендан деке йыҥгыртат да «арвер келшыш, сандене ужален ида колто манын, акын изирак ужашыжым ончылгоч тӱлынена» манын ойлат, – каласен Азат Тимирьянов. – Умбакыже банк карте гай ситуаций почеш ондалкалат: номер картым да тудын ик гана толшо парольжым йодыт.

Кокымшо йӧн – ондалкалыше-влак иктаж-могай сатум ӱлыш ак дене ужалыме нерген увертарат. Тыге нуно шкешт деке кумылым савырат. Сатум налше еҥ акын ик ужашыжым тӱлаш келша. Но ни сатум, ни оксам ок уж. Ондалкалыше-влак деке йыҥгыртен огыт керт, вет сатум налше еҥын номержым вигак «черный спискыш» пуртат.

Эше тидым каласаш кӱлеш, ӱлыш ак дене темлыме сатуат ондалчык лийын кертеш. Тыште уста специалист-влак «пашам ыштат». Вет тидлан фейковый сайтым ышташ, тудым юридически регистрироватлаш, еҥ-влакым телефон воктеке шындаш, нуно йыҥгыртымашлан вашештышаш улыт, – икманаш кугу системым ыштышаш улыт. Виртуаль частный сеть-влак гоч, интернет-кевыт адрес-влакышт Россий деч ӧрдыжтӧ регистрироватлалт кертыт, кышаштым ӱштын кертыт. Окса тугай йӧн дене кусаралтеш, тидым нигузе текшыраш ок лий. Але оксам биткоиныш – цифр валютыш, нунышт физически уке улыт, кусарат. Эн ончыч криптовалюта гоч оружийым шолып ужалыше-влак, экстремист да наркотикым ужалыше-влак окса потокыштым шылтеныт. Ындыжым ты йӧн дене ондалкалыше-влакат пайдаланат.

Сандене еҥ-влаклан тыгай темлымаш-влак шотышто сак лийман. Тиде ондалкалыше схеме лиеш гын, тендан пашада дене правам аралыше орган-влакат интересоватлалташ тӱҥалыт. Вара тыландат ты пашаш ушнен огыл улмыдам доказатлаш кӱлеш лиеш. Уке гын, нунын дене пашам пырля ыштыше еҥ семын уголовно мутым кучаш тӱҥалыда.

Ончыч ме биржыште модмо нерген ойленна ыле. Сай результатыш шуаш – тыште экономике шотышто шинчымаш да шуко ияш опыт лийшаш. Ондалкалыше-влак ты сферыштат улыт. Гражданин биржыште модам манын шона, а тушто ондалкалыше-влак шинчат. Сандене шке оксажым тыманмеш йомдарен кертеш.

Ира кова дене штабпачер гай

– Вес йӧн нерген ойлена. Ушештарена, тыште тӱҥ шотышто илалше еҥ-влакым ондалат. Осал пашам ыштыше-влак пачерыш але пӧртыш газовик, электрик, вӱд пучым текшырыше, социаль служба пашаеҥ, тыгак шулдо сатум ужалыше семын толыт. Пиалешна, нунышт кызыт шукын огытыл. Ондалалтше кова ден коча-влак осал пашам ыштыше еҥ-влакым огыт шарне, оперативник-влаклан кӱлеш информацийым пуэн огыт керт. Сандене коча ден кова-влакын шочшыштым йодына, нуно илалше еҥ-влакым тыгай ондалкалыше-влак деч аралышаш улыт.

Кузе ме увертаренна ыле, ондалкалыше-влак пачер еда коштыт да пенсионер-влаклан газоанализатор ден пожар извещатель-влакым кевытысе деч кок ганалан шергырак ак дене темлат. Вара нуно адакат ты адресышкак уэш толыт да ик але кок ий ончыч налме оборудованийым вашталташ кӱлмӧ нерген ойлат.

Шукерте огыл мемнан пашаеҥна-влак кован возымо йодмашыж дене толыныт. Тудын пӧртыштыжӧ тыгай датчик-влакым вераҥдыме, пуйто ала-могай штабпачер. Эше шкафыште кок целлофановый мешак киен. Аныклен кодымо оксажым чыла тушко кучылтын ала-мо. Мемнан илалше еҥна-влак вашке ӱшанат, нуным лӱдыкташат лиеш.

Палашда: пачерыш палыдыме еҥым пуртымыда деч ончыч тудым лӱмжым, фамилийжым, кушто пашам ыштымыжым, паша верже гыч телефон номерым йодса.

Цифр-влак

БР МВД-ын данныйже почеш, 2019 ийыште республикыште ондалкалымаш шукемын, кандаш тылзылан 3 тӱжемат 800 фактым регистрироватлыме, тидыже эртыше ийысе деч 30 процентлан шукырак. Тӱҥ шотышто тиде дистанционный преступлений – 1288-ым интернет гоч (+264), 950 – телефон гоч (+540) ыштыме.

Газовик, вӱд пучым текшырыше да соцпашаеҥ семын ондалкалыше 44 фактым регистрироватлыме, эртыше ийысе деч 4-лан шукырак.