Башкортостаныште илыше удмурт-влак писатель - мемнан кундемнан шочшыжо Валишин Роман Галяскаровичын шочмо кечыжым палемденыт

Кузе ме тыланда эртыше номерыште увертаренна ыле, пагалыме лудшына-влак, 13 декабрьыште Кӱшыл Тиктем ялыште Удмурт культурын кечыже эртен. Тудо удмурт писатель, ты ялыштак шочын-кушшо Роман Валишинын шочмо кечыжлан лӱмдалтын лийын.

Роман Галяскарович 1937 ийыште 13 декабрьыште тыглай кресаньык ешыште шочын. Ты шочмо ялыштыжак тӱҥалтыш классым тунем пытарен, вара Келтейыште шымияш школышто шинчымашым поген да умбакыжат тунемаш шонен – Николо–Березовскысе педучилищыш пурен. Тудым тунем пытарыме деч вара кӱшыл образованийым налаш манын Ижевск олаш каен. Тыге пошкудо республикыште тудо илаш кодын. Тунемын, пашам ыштен. Валишинын ойлымашыж ден повестьше-влак удмурт литературын шӧртньӧ фондышкыжо пурен манын пеҥгыдын каласаш лиеш, а тудын лӱмжӧ классик-влак коклаште чапле верым налын. «Гора ветров» повестьлан Роман Галяскарович Удмурт АССР-ын кугыжаныш премийже дене палемдалтын. Писательын ту повестьшым да эше икмыняр произведенийжым руш йылмышке кусарыме.

Тений 13 декабрьыште Валишинлан 82 ий темеш ыле. Моткоч эр, 42 ияш тудо ош тӱня дене чеверласен. Мыняр жап эртен гынат, Роман Галяскаровичым Удмуртийыштат, шочмо-кушмо верыштыжат шарнат да пагалат. Удмурт Республикын Граховский районыштыжо, тыште Валишин илен да пашам ыштен, писательын 60 ияш юбилейжылан музейым почмо лийын. 2002 ийыште мемнан денат районышто, Кӱшыл Тиктем ялыште, музейым да Шарнымаш оҥам почмо лийын. Тудо писательын шочшыжлан да лишыл еҥжылан, пырля служитлыме да пашам ыштыме йолташыже-влаклан пӧлеклыме экспонат-влакым погымо лийын. Экспонат-влак коклаште писательын рукописьше, еш фотосӱрет, кучылтмо арвер, илымыж годым савыктыме произведенийже, тудын нерген периодический изданийлаште савыктыме рецензионный да моло статья-влак улыт. Музей пелен билиотекыште Валишинын книгаже-влакым лудаш лиеш. Кӱшыл Тиктем ял калыкылан нуно поснак шерге улыт. Вет Роман Галяскарович шке произведенийлаштыже шке кундемын шочшыжо, шочмо-кушмо верже нерген возен.

Мероприятий писательын шочмо кечыжлан лӱмдалтын лийын. Тудын нерген шуко ойлыныт да порын шарналтеныт. Туге гынат, тудо удмурт калыкын культурыжлан лӱмдалтын лийын, а тудыжо Роман Валишинын творчествыж дене кылдалтын. Кунам Калтасаште районын самодеятельный творческий коллективше-влакын концертышт эртат, мемнан тӱрлӧ калык культура ӧрыктара. Концерт программыште районышто илыше тӱрлӧ калыкын мурыжо ден куштымашыже улыт, тудо поснак ояр, мондалтдыме да мотор лиеш. Кӱшыл Тиктем ялысе Культура пӧртын удмурт самодеятельный коллектив-влакын концертыштым ончен, посна ик калыкын культурыж дечак кугу куаным налаш лиеш. Тушто тунаре тӱрлӧ жанр ден йӱла.

Кӱшыл Тиктем ялысе Культура пӧртын сценыштыже ты кечын верысе «Ингур» калык фольклор коллектив, Кугу Качак Культура пӧртын «Зангари» мурышо калык ансамбль, Нефтекамск ола гыч «Выжыкум» калык фольклор ансамбль, Янаул районысо Тошто Варяш ял гыч «Югдан» калык фольклор ансамбль, Кӱшыл Татышле гыч «Шулдыр жыт» калык фольклор ансамбльын солистше-влак, Кугу Тогыний ял гыч «Марзан» вокал ансамбль выступатленыт. Ик концерт номеран икте-весыж гай лийын огыл. Вет кажне коллективын шкенжын жанровый сценический направленийже, шке ойыртемже уло. Мылам гын Нефтекамск ола гыч «Выжыкум» коллективын участникше-влак келшышт. Нуно муреныт веле огыл, тыгак акрет годсо мыскара удмурт калык муро-влакым инсценироватленыт. Да тиде тугай мотор, ояр да ойыртемалтше лийын. Эше тидым палемдаш кӱлеш, нуно кеч олаште илат гынат, шке калыкыштын культурыштым огыт мондо, пропагандироватлат. Да удан огыл манын каласаш лиеш. Калык лӱмым сулен налыныт.

Моло коллектив-влакымат палемдаш лиеш. «Ингур» залыште шинчыше калыкым шке куштымашышт, «Марзан» акрет годсо калык муро дене куандарен. Кӱшыл Татышле гыч пӧръеҥ-влакын вокал дуэтыштлан калык совым рӱжге кырен.

Мероприятий кажнылан келшен манын каласаш лиеш, сай кумылым пуртен. Залыште шинчыше калык йоча годсо жапышкышт, ача да кочана-влакын культурышкышт пӧртылын.

Тидын дене материалым мучашлаш лиеш ыле да… Но мучаште эше тидым каласен кодымо шуэш. Самодеятельный творческий коллектив-влак аралалт кодын, калыкын культурыжо вияҥеш – тидыже моткоч сай. Нунын ончылно вуйнам савена. А теве калык культурым да поснак тудын йылмыжым арален кодымаште паша начаррак мия. Район администраций вуйлатыше Ю.М. Садыров удмурт-влакым Роман Валишинын произведенийже-влакым лудаш ӱжеш. А тидлан кӱзе шӱмаҥдаш? Оптимизацийлан кӧра яллаште школым петырыме, Кугу Качак кыдалаш школышто гына шочмо удмурт йылмым тунемыт. Кӱшыл Тиктем, Кугу Тогыний, моло удмурт яллаште икшыве-влак шке шочмо йылмыштым огыт шымле. Калтаса ден Краснохолмский селасе школлаштат удмурт йылмым огыт туныкто. Тыштат вет ятыр удмурт еш-влак илат. Шочмо ялышкем толмем годым йоча-влакын удмурт йылме дене кутырымыштым шуэн вашлият. Нуно шке коклаштышт рушла мутланат. Тунемше-влак нерген ойлыманат огыл. Йылмым тунемде, лудын да возен моштыдымылан кӧра нуно верысе калык автор-влакын книгаштым кузе лудаш тӱҥалыт?

Ме, кугурак тукым-влак, эше Валишинын книгажым лудын кертына. Мемнан шочмо йылмылан туныктеныт, а кушкын толшо тукым нуным лудын ок керт. Калык культурым, йылмым да йӱлам арален кодаш манын шуко ойлаш лиеш. Кеч кремлевский, кеч ялысе трибуна гыч кычкыре. Но молан дыр чыла мӧҥгешла миен лектеш.