Ойлымаш

Ыле тугай жап, ыле. Ик «совет пайрем» кече Эшымбай павай пошкудо ял гыч кок веҥыжын туглар-туглачыж дене, вес ял гыч улшо кок шешкыжын туглар-туглачыж дене «йӱмаш пайремым» эртара. Ял гычат шуко родо-шочшыжым ӱжеш. Кастене Эшымбай павайын суртыштыжо пайрем гӱжла. А вес кечыже ялысе родо-шочшыжо йот уна-влакым унала кондышташ тӱҥалеш. Кызытсе жапыште тиде поро йӱлана илыш гыч куклен луктылтын. Тыгай куклен лукмашке совет орган дене партий орган-влак шуктеныт. «Эшеат марий-влак погынен йӱмашым эртарат. Соцсоревнованийыште тыршаш кӱлеш ыле, капиталист эл-влакым экономика шотышто поктен шуаш кӱлеш ыле, пытартышлан, коммунизмым вашкерак лишемдаш кӱлеш ыле… А нуно, каргыме марий-влак, кугу йӱмашым эртарен коштыт», – манын, партий орган-влак пуштыланен коштыт. Тачысе кечылан партий орган-влакат, совет орган-влакат, колхозшат, райкомжат, СССР кугыжанышыжат тӱнчыген возыныт. Тидын дене пырля йӱланамат кумыктарен пыштеныт. А калыкын аракам «лӧкымашыже» изишат кемен огыл, мӧҥгешла, «лӧкымаш» ала мыняр пачаш шукемын веле. Аракам пайремыште огыл, а кеч-могай жапыштат йӱыт: эрдене, кастене, кечывалым, йӱдым, арнян чыла кечылташтыже, тылзын чыла кечыштыже, талукын кеч-могай жапыштыже. Теве йӱлам пудыртымаш кушко шукта.

«Йӱмаш» пайремыште коштына. Пайремышке шуко еҥ чумырга. Вуйышто кочывӱдет лийманак, весела кутырымаш тарвана. «Те палемда, кузе ик летчик аварийыш логалше самолетым ял деч кораҥден да мландыш керылтын?» – Изергын Сергей кутырымашым тарватыш. «А тый палет мемнан кугу химик-академик Энегльградым?» – Янгелдын Темыркай чакнаш ок тырше. «А тый палет, кузе ик офицер салтакын кидше гыч волен вочшо чын гранатым писын гына окна гыч луктын шуэн?» – Изергын Сергей «атакыш» тарвана. Темыркай тыгайым ок пале. Молан манаш гын, Сергей «Красная звезда» газетым лудеш, а Темыркай «Наука и жизнь» журналым. Туге гынат, Темыркай ок чакне: «А тый палет, Кавказысе ик курык корнышто шогышо машина-влакым шке декыже шупшеш». Ик шофер машинажым корнышто тормоз деч посна шынден коденат, машина курыкышкыла шкеак кудалаш тӱҥалын. Тиде историй деч вара «курык машина-влакым тайыл ваштарешак кожгатен наҥгая» манме мут шарлен. Тыгай историйым Сергей «Красная звезда» газет гоч ок пале. Но кутырымашке Меҥылвай Темырьян ушна: «Молан, машина веле огыл, вӱдат тайыл ваштареш йоген кертеш. Мутлан, Ӱлыл Качмаш ялын пилораме турсасе памашым налына. Вӱд тиде памаш гыч шолын лектеш, кумло ошкыл наре тайыл ваштареш йога, вара иже Изеҥерыш йоген вола». «Тыгайже лийынат кертеш, – кутырымашке Меҥылвай Ольышка ушна. – Памаш гыч вӱд кугу писылык дене йоген лектеш гын, тиде писылык дене тайыл ваштареш йоген се‰а». «А мый тыгайжым шке шинчам денак ужынам, – Темыркай эше чотрак ылыжеш. – Ижбулатов Василий дене коктын Миасс олашке озанлыкланна машинам налаш мийышна,– тӱҥале Темыркай – Урал курык гоч лекмаште корно воктене эҥер йога. Тиде пеш яндар вӱдан эҥер. Ялдыртатен курык тайыл ваштареш йоген кӱза. Огыда ӱшане? Йодса теве Василий Иванович деч, – Янгелдым Темыркай ӱшандараш тырша. – Василий дене коктын машина гыч лектын, ӧрын ончен шогышна». «Тыште нимолан єршаш уке, – Изергын Сергей ылыжеш, – Ондак курык гыч кугу писылык дене йоген волтенат, ынде тиде писылык дене тайыл ваштареш йоген кӱза». «Кӱлеш гын пеш писын йогышо эҥерым пӱяленат сеҥаш ок лий, – Ольышка кугу кызынымаш дене мутым чыка, – вӱд пеш писын йоген толеш, пӱя ӱмбаке кӱзен кая да умбакыже тӧрштен йога». «Тудат чын улмаш, – Меҥылвай Темырьян кутырымашым шуя, – мутлан, кӱшыл верже шарленрак шогышо вочкыш шланг гыч вӱдым темеда, а вӱд шланге гыч пеш виян тулен йога, тиде вӱд вочкын ик пырдыше гыч йоген вола да ваштареш пырдыж гыч тӱжваке тєрштен лектеш. Кӱлеш гын, тиде вочкыш вӱдым теменат огыда керт». Мый воштыл гына шинчышым. Кавказ курыкысо корным шымлаш тӱрлӧ прибор-влак дене миеныт, пален налыныт: корнын ик ужашыже курык векыла кум градус тайыл улмаш. Тиде кум градусым тура курык онадлен шога улмаш. Моло вереат шинчам ондалыше кугу пӱртӱс арвер уло. Но мый веселан кутырышо родем-влаклан тидым шым ойло. Молан весела кумылыштым волташ. Тек вӱд тайыл ваштарешат йога лийже.

А. Окмакин.

Кӧкыш ял.