Шарнымаш да чап идалык

Тиде шучко мут «сар»

Туныктышо Т.Н. Николаеван мутшо почеш, Амчемучаш ял калык сар тӱҥалме нерген уверым 1941 ий 22 июньышто, кечывал кочкыш деч ончыч, колын. А кастене уло ял калык клубышко погынен, вет кечывалым нуно, изи гыч тӱҥалын кугыеҥ марте, колхоз пасушто тыршеныт.

Митингыште ялсовет вуйлатыше Ишинбаев Кабитолла ден Чапаев лӱмеш колхоз вуйлатыше Шакиртов Петр выступатленыт.

Тиде тат гыч ял калык ӱмбак кугу ойго возын. Шучко да неле ий-влак тӱҥалыныт. Кочкаш да чияш лийын огыл. Тиде серышым вучымо ий-влак лийыныт – ача, иза, пелаш деч могай гынат увер… Кажне кечын то ик ял мучаште, то весыште ӱдырамашын шӱм-чоным пудыратыше, уло йӱкын шортмыжым колаш лийын. Тудо шочшыжо колымо нерген уверым налын.

Эн ончыч сарыш ЗИС.5 дене шофер Федор Шербаковым ужатеныт. Тиде 1941 ий 1 июльышто лийын. Тудо шкеже руш лийын, ватыже марий ӱдырамаш улмаш. Машинам колхоз 1939 ийыште налын лийын. Федор сар гыч пӧртылын огыл, 1941 ийыште колен. Сарыш эн ончыч 1905-1918 ийыште шочшо пєръеҥ-влакым налыныт. Чылажат лийын – шинчавӱд, шӱлыкан да ойган сем, ойырлымаш нерген муро, шортмаш...

Ачай, илыше пӧртыл!

Мыйын ачам, Алексей Иванов, 1940 ий ноябрь мучаште, Молотовский областьышке (Пермь область) чодырам ямдылымашке каен. Тудо тыгак 1934-35 ийлаште Москвасе метрополитеным чоҥымаштат лийын. Чодырам ямдылымаш гыч тудо 1941 ийыште июль покшелне толын. Мемнан дене тылзе наре илен да тудым 18 августышто Йошкар Армий радамыш налыныт. Калинин олам (Тверь) арален. Пытартыш серышым ме 1941 ий 17 октябрьыште налынна. Тудым карандаш дене возен. Тудо увер деч посна йомын, похоронко 1942 ийыште толын.

Авамлан мыняр чытен лекташыже пернен. Кунам тудо канен – мый ом шарне. Паша деч посна шинчымыжым мый ом пале. Эре пашаште лийын. Сорла, сава, писке, шорвондо, кольмо – чыла денат пайдаланен моштен.

Ӱдырамаш тӱсан сар

1941 ий 24 декабрьыште ялсовет вуйлатышылан туныктышо Николаева Татьяна Николаевнам сайленыт. Партий, группа дене, 20-30 еҥ дене, сарыш колтылыныт. Калыклан увертараш, нуным погаш да райрӱдысӧ призывной пунктыш кондаш кӱлын. Колхозла гыч шуко имньым фронтыш колтеныт. Яллаште ӱдырамаш, ийготыш шудымо икшыве, изи йоча да шоҥго еҥ-влак гына кодыныт.

1942 ий телым Келтей МТС-ке ӱдырамаш-влакым трактористлан тунемаш колтеныт. Нунын лӱмыштым каласынем: Тимирбаева Сакиян, Николаева Саня, Изибаева Сакиян, Ахмедьянова Екатерина. МТС-ым тунам Пашбеков Василий Васильевич вуйлатен. Ӱдырамаш-влакым трактор пашалан механик Шамратов Шангарей, тудо мемнан ялын шочшыжо лийын, туныктен. Специалист семын тудын броньжо лийын. Эр гыч тӱҥалын кас марте ӱдырамаш-влак пасум курал-ӱденыт. Трактор-влак чӱчкыдын пудыргеныт, кечыште 2-3 гана перетяжкым ыштеныт.

Ӱдаш нӧшмє ситен огыл, ӱдырамаш-влак Янаул, Карманово гыч мешак дене нєшмым нумалыныт. Чыла вачӱмбалне, кє 16 кг, кє 20 кг нумал толын. Шуко пашам кид дене ыштеныт. Лобогрейке да косилке дене шурным поген шуктен огытыл, сандене ужашыжым сорла дене погеныт. Мландымат куралаш етшен огытыл. Имне деч посна тыгак ӱшкыж-влакымат пасум куралаш кучылтыныт, южгунам ӱдырамаш-влак шкеак кычкалтыныт. Кольмо дене шке сад-пакчаштым гына огыл кӱнченыт, тыгак колхоз пасумат. Мый моткоч сай шарнем, кунам ме авам дене коктын ушкалнам кычкен, тудым пасум куралаш туныктен шуктышна. Куанлан мучаш лийын огыл. Орва кочыртата, ме авам дене оргажлан каена...

Шке шужен иленна, но кугыжанышлан полшенна

1942 ий шошым ЦК ВКП (б) ден СНК пунчалым луктын. Тушто колхозник-влаклан трудоденьын обязательный минимумжым ончыктымо улмаш: кугыеҥ-влаклан — 150. Ик кечыште ик трудоденьым ыштен налашлан 7 сотык площадь гыч киндым поген налаш, 1,15 гектар шудым солаш кӱлын. Кӧ пристаньышке шурным шупшыктен, нунылан 2,5 трудоденьым шынденыт.

Тыгак чыланат кугыжаныш поставкым шуктышаш лийыныт. Идалык мучко кажне сурт кугыжанышлан 40 кг шылым, 150 литр шӧрым, 100 муным, межым, кажне сотык гыч 10 кг пареҥгым, 500-1000 теҥге заемым сдаватлышаш лийын, тыгак эше самообложений…

Авана-влак тӱрлӧ семын тиде ситуаций гыч лекташ тыршеныт. Кечшудым, тамакам, пакчасаскам ончен куштеныт, вара нуным пазарыште ужаленыт. Презе ден комбо-влакым ужаленыт. Шкешт, икшыве-шамыч шужен иленыт, но кугыжанышлан полшеныт. Уке гын, нунын дене вес семын кутырат ыле. Шыде закон йылме дене.

Кечывалым пашам ыштеныт, а кастене ик стакан ложашым шалатеныт

Амчемучаште кум бригаде лийын. Мемнан Советский урем 3-шо бригадыш пурен. Питаева Ямал бригадир лийын. Тудо кажне кечын ӱдырамаш мыняр тӱредмым висен, а кастене ложашым стакан, южгунам пане дене висен пуэн.

Тыгак кид дене ӱденыт. Кажнылан тиде пашам ӱшанен пуэн огытыл. Мемнан бригадыште Петров Петряй, Петров Илтыбай, Иванов Иман, ўдырамаш-влак гыч Иванова Пикестан – ӱденыт. Кажне ӱдышє кече мучко 9 яшлык пырчым ӱден, а ик яшлыкыште – 3 центнер.

Телым ӱдырамаш-влак Чомар леспромхозыш чодырам ямдылаш каеныт.

1942 ийыште кеҥежым мемнан ял клубышто йочасадым почыныт. Лудмо залыште шӱрым шолтеныт, а зрительный залыште модыныт. Клуб ончылно площадке лийын, тушто лӱҥгалтыш-влакым шогалтеныт. Йочасадым Раянова Екатерина вуйлатен, Масаева Сандай няня лийын, повар лийын Дуся ыштен. Тудо Ленинград гыч эвакуироватлалтын улмаш. Тудын кок ӱдыржат йочасадыш коштыныт. Чылаже Ленинград гыч мемнан ялыште кум еш илен. Кокытшын икшывышт лийын огыл, нунат моло-влак семынак колхозышто тыршеныт.

… Сар пытен. Шуко пӧръеҥ фронт гыч пӧртылын огыл. Шуко ӱдырамаш, ӱдыр сар гыч шке марийжым, рвезыжым вучен шуктен огыл.

Тыге нунын жапышт эртен: вучымаште да неле пашаште. Кажне кечын нуно мыланна примерым ончыктеныт – порылыклан да чытымашлан.

Нунын коклаште мыйынат Пикестан авамат лийын.

А. Иванов.