Кузе илет, мӱндыр ял

Мый Чомарыште пытартыш гана 1997 ийыште лийынам. Ту жапыште лектын шогышо газет подшивкым ончышыла, мый тиде ялышке миен толмо нерген возымо материалым кычал муым. Тунамат йодыш моткоч шуко лийын. Икмынярыже, тидлан ынде коло кум ий эртен гынат, кызытсе жапланат келшен толеш. Нине йодышлашке эше кызытсе жап дене кылдалтше йодыш-влак ешаралтыныт. Йодыш-влак «домоколын кердыже» семын ял ӱмбалне кечат да мемнан районын картше гыч тиде ялат йомын кертме лӱдыкшым ыштат. Ял калык моткоч тургыжланыше ыле да мемнан мийымына годым клуб воктене ялысе чыла ӱдырамаш погынен ыле манына гын, йоҥылыш огына лий, докан. Но Чомар калыкын пӱсӧ йодышыжо-влак, коеш, ял калыкым гына тургыжландарат.

Историй гыч

Чомар ялым 1911 ийыште негызлыме, ончыч тудо пашазе поселко лийын. Тиде кундемысе чодыра оза-влак Мордвиновмыт граф-влак, Калтасинка ден Писе Танып эҥер-влак ушнымаште чодырам волтымо шотышто артельым да чодырам перерабатыватлыше производствым организоватленыт. Тунам лач эҥер-влак дене гына чодырам волтеныт да ямдыленыт. Писе Танып гыч Ош Вичышке, Ош Виче гыч Чолманышке, Чолман гыч Юлышко – тыге мемнан Калтаса чодыра Москва марте миен шуын. Чодырам ямдылымаш, тудым перерабатыватлымаш кугемын да вияҥын, пашазе поселкат кушкын.

Тышке пашашке воктен улшо да мӱндыр ялла гыч кресаньык-влак толыныт да тышанак илаш кодыныт. Руш, марий, татар-влак. Пашадарым сай тӱленыт, пӧртым чоҥаш йӧн лийын. Эртыше курымын колымшо ийлаштыже Чомарыште электричестве лийын, миниэлектростанцийым чоҥымо улмаш. Воктен улшо яллаште илыше калык тидын нерген шоненат огыл, йӧра эше керосин лампет лийын гын, тидыжат кугу пиаллан шотлалтын.

Кугу Отечественный сар тӱҥалме годым поселкышто 1079 еҥ илен. Ту жапыште Чомар мемнан районын ик эн кугу поселкыжо лийын. Сар жапыште тыште автомат ден винтовко-влаклан прикладым, сарлан да тыл озанлык кӱлешлан чодыра материалым ямдыленыт. Сар деч вара эше икмыняр ий чодырам ямдылыме паша вияҥын, кугу объем дене тудым ямдыленыт.

1959 ийыште поселкышто 1066 еҥ илен. Кумло ий эртымеке, 1989 ийыште, 254 еҥ веле кодын, 2002 ийыште – 195, а кызыт тыште 150 еҥ ила. Районышто икмыняр яллаште тылечат шагал калык ила. Но нунын ӱмбалне, Чомар ял семын, «домоколын кердыже» ок кече, икманаш, тиде ял-влак районнан картше гыч йомыт манын, лӱдыкшӧ уке. А теве Чомар ял илен-толын йомын кертеш.

Совет жапыште да туддеч варат, Чомар Калмиямучаш ялсоветыш пурен. Тудо Калмиямучаш деке лишкырак улеш. Но кунам Надеждин кожла корно гоч коштмым чарненыт да тудо пушеҥге да вондер-влак дене кушкын, а южик вере куп налын, Чомарым тунам Келтей ялсоветыш ушаш логалын. Кошташ мӱндыр гынат, корно уло.

Кава ден мланде коклаште

Мемнан тӱняште чыла кагаз паша – печать, подпись. Кӱлешыже уке гын, нимогай документымат налын от керт. Чомар калык денат тыгак лийын, ятыр учрежденийыште нунылан кӱлеш печать ден подпись укелан омсашке ончыктеныт.

– Кызыт ял территорий чыла пӧрт, вича-монча, пакча-влак дене пырля кугыжаныш чодыра фондышко пура, – каласкала Лариса Анатольевна. – Ончыч тидын шотышто нимогай нелылык лийын огыл. Закон, правил-влак весе лийыныт. Проблеме-влак Росреестр шочмеке да законодательный акт-влакым приниматлаш тӱҥалмеке лектыныт. Мемнан мландына-влак кугыжаныш чодыра фондышто улмыштлан кӧра, ме нуным ни оформитлен, ни арендыш налын огына керт. Тыгак тушто чоҥымо объект-влакымат оформитлаш ок лий. А тиддеч посна электричествым огыт пурто. Ончыч чоҥымо пӧртлаште тудо уло, да юмылан тау, нуным огыт йӧртӧ. А у пӧртыш, документ да регистраций деч посна электричествым огыт пурто. Ынде еҥым пӧєртышкє прописатлашат ок лий. Амалже тудак. Мемнан районышто мемнан проблемынам палат, лу ий администраций тиде йодышым решатла – ял территорийым кугыжаныш чодыра фонд гыч муниципаль погыш кусараш тырша, но молан дыр кызыт мартеат нимогай пунчалым лукмо огыл. Тиде йодыш шотышто ме тыгак Республике вуйлатыше Радий Хабиров декат йодмашым колтышна. Тушечын мемнан йодмашым Башкортостан Республикысе чодыра озанлык министерствыш колтымо манын, вашмут тольо. Министерстве гыч тидын шотышто комиссийым организоватлат да колтат манын вашештышт. Кумшо ий вучена.

Комиссий дене пырля мый мемнан районыш Рустэм Хамитовын толмыжым шарналтышым. Краснохолмский селасе ик у микрорайонышто илыше калык кугу уналан лаке ден лавыралан вуйым шийын. Рустэм Закиевич тиде йодышым шке шинчаж дене ончалаш лийын, но нимогай проблемым ужын огыл. А тиде кеҥежым, кукшо игече годым лийын. Тудо южик яллаште корно-влак тылечат начар улыт манын палемден, туге гынат, тиде йодышым кӱлеш министерствылан решатлаш шӱдем манын каласен. Ни комиссият, ни ик еҥат Уфа гыч тиде йодыш шотышто толын огыл… Йодышым верысе власть шке решатленыт але уке, мый ом пале. А вет тыште лач вӱдым корен колтымо системым ышташ да корным нӧлталаш веле кӱлын.

Мом вара тидын дене мый каласынем. Ала-могай кӱкшӧ инстанцийышке йодын миет гынат, йодышым решатлаш тӱҥалыт манын, ӱшанаш неле. Конешне, чиновник-влак калыкын кеч-могай йодышлан вашмутым пуаш тыршат, а тиде йодышым решатлат але уке, эше шоналтат.

А молан вара чомармыт шке ала-кушко возышаш, йодыштын коштшаш улыт? Молан вара ялсовет администраций, район администраций кӱлыт? Шке территорийыштышт мланде кылым законодательстве дене тӧрлен ышташ лач нунын задачышт огыл мо? – Мемнан ялыште кызыт вич у пӧртым чоҥеныт, – каласкала Лариса Камалова. – Нефтекамск ола гыч кок еш, Когалым гыч ик еш пӧртым чоҥеныт. Мыйын шкемынат пӧртем шога, илаш лектын ом керт. Уфа ола гыч Виктор Сереухов гын, шке ешыж дене у пӧртыштє ила. Воктен тошто пєртым налын да тушеч кабельым шупшын. Чӱчкыдын электричествым тыге «шолыштмыжлан» штрафым тӱла. Тыгак илат. А пропискыште пошкудыж дене шогат.

Чомар корно – чодыра просек

Калтаса гыч Чомарышке вик каяш гын, коло утла километр лиеш, очыни. Но чодыра гоч каяш ок лий. Чапле внедорожник але трактор дене лиеш, эше корным сай палет гын, докан. Чомарышке райрӱдӧ гыч Келтей, Шарип гоч коштыт, тидыже вик корно деч кум гана кужурак лиеш. Меат тыгак кайышна. Игечат сай ыле, сандене корнат начар огыл, машина дене кудалаш лиеш. Шошым, йӱран кеҥежым да лавыра шыжым, Келтей гыч Графск марте корно моткоч начар лиеш, вет тыште нефтяникмытын кугу грузан вездеход-влак коштыт. Тунам Чомарышке Нефтекамск гоч коштыт. Тидыже 150 километр лиеш.

Ме Краснокам район гоч кайышна. Паледа кузе район-влак коклаште границым палемдаш лиеш? Куштылгын. Гравий корно дене кает-кает да чодыра покшелне асфальт корныш лектат, тугеже Краснокам районышто улат. Хазин ял деч вара адакат гравий корно тӱҥалеш – умбакыже Калтаса район территорий. Чомар ял марте эше лу километр наре чодыра корно дене кудалаш кодеш. Мыйым Чомарыште вашлийше ӱдырамаш-влак корно нерген черет дене каласкалат.

– Йӱран игече годым мемнан деке пураш ок лий, – ойлат нуно. – Корно полотно гыч вӱд тӱр дене йога, сандене корно покшелне лаке-влак лийын кодыт. Грейдерист-влак, кудыжым Калтаса ДРСУ корным тӧрлаташ колта, ик гана эртат да сита. Ончыч Геннадий Яндуганов, Николай Соков толыт ыле. Нуно чыла тӧрлат, лийжак манын ыштат ыле.

Тыгак ӱдырамаш-влак корно воктен кушшо вондер-влак нергенат ойлышт. Тудат вӱдлан йогаш эркым ок пу, сандене корнат вашке ок кошко. Вашке вондер–влак кугу чодырашке савырнат, очыни. Тунам корно йӧршеш купыш савырна. Ик ий ялысе пӧръеҥ-влак чыла тидым руаш лектыныт ыле. Нунын вий дене гына тидым ыштен шукташ ок лий. Йӧра эше корно ик велым ЛЭП эрта. Тидлан кӧра электрик-влак чӱчкыдын вондер-влакым эрыктат. А корно пашаеҥ-влак кодшият, теният корно воктенысе вондер ден пушеҥге-влакым ышт ру.

Тиде йодыш шотышто ме район прокуратурышкат возышна, – ойла Лариса Анатольевна. – Прокурорын полышкалышыже ден ГИБДД пашаеҥ тольыч, ала-мом вискалышт, вара чыла нормылан келшен толеш манын каласышт. Кузе тыге нормылан келшен толеш, кунам корно тӱр чыла вондер да пушеҥге дене кушкын гын? Мемнан дене корно йӧршын ынже лий манын, нуно шонат, очыни.

Яллан медпункт кӱлеш

Ончыч Чомарыште чыла лийын: школат, кевытат, медпунктат, клубат, пекарнят, почтат, производстват. Школ уке. Кок тунемше Кӧтерем селаште тунемеш, интернатыште илат. Ик йоча дистанционно тунемеш. Кевытат уке. Сатулан чомармыт коло километр утлашке Куян селашке коштыт. Медпункт зданий моткоч тоштемын да фельдшерат уке. Модульный ФАП-ым ончыч 2021 ийыште чоҥаш шоненыт ыле, мланде дене йодыш лекмылан тудым 2023 ийыш кусареныт. ФАП да фельдшер уке улмаш моткоч неле да пӱсӧ йодыш. Мый тидым вигак ӱдырамаш-влакын ойлымышт гыч умылышым.

– Мемнан деке арнялан ик гана Графск гыч фельдшер толеш, – ойла Зильфира Саитова. – Теве кызыт мыланем черле улмемлан кӧра 5 кече системым шындаш кӱлеш. Кузе лияш? Уколым ме икте-весыланна шке шындена, тунем шуынна. А системым шындаш шинчымаш кӱлеш, тидым лач фельдшер але медшӱжар веле шынден кертеш.

– А мыйын изи йоча да шоҥго авам. Мыланна кузе лияш? – йодеш Алевтина Хамтханова. – Иктаж-мо лийын каят гын, мемнан деке вашке полыш писын толын ок шу.

Шӱкшӧ да тошто ФАП зданийыште пашам организоватлаш ок лий, а у фельдшер-акушер пунктым чоҥашлан, мланде дене кылдалтше йодышым ончыч решатлаш кӱлеш. У медпункт лиеш гын, фельдшерымат муаш лиеш.

Пожар гына ынже лий

Чомар ял калык кажне кеҥежым пожар гына ынже лий манын кумалеш. Йырваш чодыра, солыдымо шудо, тул пижеш гын, ял пӱтынек йӱлен кая. Пожарный-влак чыла йӱлен пытымеке гына тышке толын шуыт, очыни. Кок ий ончыч телым пӧрт йӱлен. Толын шуышо МЧС нарядлан лач шӱчшым гына йӧрташ логалын.

– Кодший ме ППМИ-те участвоватлаш шонымына нерген погынымашым эртарышна, – ойла староста Камалова. – Проектым ойырен нална – яллан прицепан пожарный цистерным налаш пунчална. Молан дыр конкурсым ышна эрте. А противопожарный технике ден инвентарь мыланна юж семын кӱлыт. Огына пале, кӧ тиде йодышым ончаш тӱҥалеш, очыни, ялсоветын у вуйлатышыже веле?

Чомар ветеран-влак верч чон коржеш

Тыгак ялысе ӱдырамаш-влак верысе властьын Чомар ялысе Кугу Отечественный сарыште участвоватлыше еҥ-влак нерген мондымышт нергенат ойлышт.

– Икмыняр ий ончыч Келтей ялсоветын ончычсо вуйлатышыже Булат Рашитов ялышке ала-могай печникым (коҥгам лукшо) кондыш, тудыжо клубысо палисадникыште кермыч-влак гыч обелиск семын ала-мом оптен шындыш да тушко ветеран-влакын фамилийышт да лӱмышт дене оҥам пижыктышт, – каласкала Лариса Анатольевна. – Тушто пелыжат уке. Ме эше ялыште сар гыч пӧртылшє салтак-влакым шарнена, а сарыште колышо-влакым шоҥгыеҥ-влак палат. Тений, Сеҥымашлан 75 ий теме лӱмеш, тиде фамилий-влакым, тыгак обелискымат уэмдаш кӱлеш ыле.

Районысо историй да краеведений музейын данныйже почеш, Кугу Отечественный сарын фронтлашкыже Чомар поселко гыч 67 еҥым налыныт, тушеч 42 сарыште колен.

– Илалше-влакын Тӱнямбал кечышт годымат мемнан ялысе шоҥгыеҥ-влакым иктат ок саламле, нимогай пӧлекымат огыт кучыкто, – ойлат ӱдырамаш-влак. – А теве Куяныште пуат.

Чомармыт чылажымат Краснокам районысо ял-влак дене таҥастарат. Нуно тушко чӱчкыдын коштыт, а Калтасашке толыт гынат, нине ялла гоч эртат. Тушто тыгак шӱкшакым кышкаш шогалтыме контейнер-влакат вес тӱрлӧ улыт.

– Нунын дене колесан да петыртышан пластмасс контейнер-влак шогат, а мемнан дене пайдаланымаште лийше кӱртньӧ контейнер-влак, – ойлат нуно.

Мемнан дене чыла ялыште тыгай контейнер-влак шогат. Шукерте огыл Калтаса ден Краснохолмский селалаште пластмасс контейнер-влакым шогалташ тӱҥалыныт. Чыла вере аныклат. Арамлан огыл калыкыште ойлат, каткан еҥ кок гана артык тӱла.

Сай нерген

Сай тат-влакат улыт. Нунышт шукыракат, очыни. Арамлан огыл калык чыла шолен, тышке илаш ок кусно ыле, докан. Тышке олала гыч илаш куснен толыт.

– Мемнан дене тыште курорт, – ойлат чомармыт. – Кеҥежым моткоч шуко калык тышке канаш толеш. Мемнан родо-шочшына-влак гына огыл, тыгак нунын йолташышт, палымышт. Калтасинке ден Писе Таныпыште вӱдеш пураш, колым кучаш лиеш, чодыраште поҥго ден емыжым погаш.

Посна сурт озанлыкым кучаш йӧнан. Чомармыт шӱдӧ утла ушкал, шорык, каза, сӧснам ончат, кайыквусат ятыр. Чодыраште янлык-влак – шордо, ир сӧсна, маска – улыт. Кастене урем мучко рывыж-влак коштыт. А юж могай яндар! Тидланак кӧра, очыни, тышке Уфа ола гыч коттеджшым ужален, Виктор Сереухов илаш куснен толын.

Ю. Шамсутдинов.