Мемнан-влакым пале

Амчемучаш ял гыч ончычсо тракторист Валерий Михайлович Александров Нарьян-Марыште пеҥгыде койышан подполковник лийын пашам ыштен

Федераль розыскышто улшо бандит Абдулаевым кучымыжлан, Россий президент Владимир Путинын пунчалже почеш, тудым «За отвагу» медаль дене палемдыме. Наградым Россий МВД-ын тунамсе министрже Рашид Нургалиев, Ненецк автономный округыш толмыж годым, кучыктен.

Мыйын тунемшем Валерий Александровын илыш корныжо ялысе шуко рвезе-влак дене икгай. Тудо колхозник-влак Александровмыт: Михаил Алексеевич ден Сакела Пектугановнан шуко икшыван ешыштышт шочын. Ялысе школышто тунемын. Ту жапысе совет тунемше-влак семынак ончыч октябренок, вара пионер, комсомолец, тыгак активист да спортсмен лийын.

Визымше классыште Валерий эн шуко вторсырьем поген да тудым «Миллион Родине» знак дене палемденыт. Наградым тудлан школ линейкыште райком комсомолын икымше секретарьже Рамиль Захарин кучыктен.

Валерий изиж годымак военный лияш шонен. Шонымыжым шукташ манын, пеҥгыде медкомиссийым эртен, документ-влакым Казань оласе высший танковый командный училищышке сдаватлен. Икымше экзаменым пеш сай кучен, но кокымшо экзаменлан ямдылалтме годым, тудын аппендицит приступ лийын. Абитуриентлан вигак военный училищын госпитальыштыже операцийым ыштеныт, но тудын йол ӱмбаке шогалмешкыже, вступительный экзамен-влак мучашке лишемыныт.

– Тугеже, мыланем офицер-танкист лияш пӱралтын огыл, – шӱлыкын каласен Валерий да Амчемучаш ялышкыже пӧртылын.

Комсомол путевко почеш погранвойскашке

18 ийым теммымыж кечын, 1982 ий 17 августышто Валерий Александровым Калтаса райвоенкоматыш ӱжыктеныт. Тушто тудын дене Прибалтийский военный округын представительже мутланен. Медкомиссийым эртымеке тудлан повесткым кучыктеныт. 29 октябрьыште, призыв кечын, лач тунам комсомолын кечыже лийын, райком комсомол райрӱдын тӱҥ площадьыштыже митингым эртарен. Тыште, пайрем шӱлышыштє Прибалтийский пограничный службышто служитлаш манын, комсомол путевкым кучыктеныт. Тиде кечын Амчемучаш ялсовет гыч погранвойскашке вич рвезым призыватленыт. Амчемучаш гыч Валерий, У Амчемучаш гыч Николаев Сергей ден Саитов Владимир, Кожлаял гыч Ваниев Николай, Чашка гыч Алексеев Анатолий. Валерий ден Анатолий Йошкар Шӱдыр орденан кудымшо Гдынский погранотрядыште служитленыт. Тудо Эстон ССР-се Раквере олаште верланен лийын.

Прибалтийский эл-влак, нуным СССР-ке ушымекат, ик шинча дене Западышке онченыт. Совет салтак-влак чӱчкыдын: «Совет оккупант-влак, Прибалтике гыч кайыза…» Сандене пограничник-влаклан моткоч чытышан лияш кӱлын.

Валерий Александров ик случайым моткоч сай шарнен кодын. 1983 ий кеҥежым Финский залив дене парус регате эртен. Тыште Прибалтикысе самырык еҥ-влак участвоватленыт. Парус регате Верги поселкысо причалыште чарнен. Лач тыште Валерийын заставыже шоген. Парус регатын участникше-влак аракам йӱмеке, погранотрядым ваш керылтмашке ушаш тӧченыт. Тиде кечын эн кугыраклан группышто Валерий Александров лийын. Чыла тидым йот эл гыч икмыняр журналист тӱткын текшырен. Но Валерий чыла инструкций почеш ыштен. Конфликт эртыме верышке тревожный группа толын шумешке, тиде шургымашын чулым участникше-влакым кучымо лийын. Спецслужбо-влакын шонен пыштыме провокаций миен лектын огыл.

Пашажым мастарын шуктымыжлан СССР Верховный Совет президиумын пунчалже почеш, Валерий Александровым «За отличие в охране государственной границы» медаль дене палемдыме, вара СССР КГБ-ын вуйлатышыже тудым «Отличник погранвойск 1 степени» оҥеш пижыктыме знак дене наградитлен.

Пограничный войскаште служитлыме жапыште элыштына ятыр трагический событий лийын. Валерий служитлаш гына тӱҥалын (10 кече служитлен), ЦК КПСС-ын генеральный секретарьже Л.И. Брежнев ош тӱня дене чеверласен. 12 тылзе гыч К.У. Черненкон шӱмжє кырымым чарнен. Дембель деч вара У ий вашеш Совет Ушем маршал, СССР-ын обороно министрже Д.Ф. Устинов колен. Валерий чыла тиде событий-влакым трагическийлан шотла. Нуно илат гын, СССР-ат ок шалане ыле манын шона.

Угыч Амчемучаш, угыч Чапаев лӱмеш колхоз

Демобилизаций деч вара пограничник шочмо колхозыштыжо пашам ышташ тӱҥалеш. Валерийлан Т-70 гусеничный тракторым ӱшанен пуэныт. Икымше шошо, икымше гана пасушко лекмаш. Самырык механизаторлан мландым пушкыдемдыше агрегатым пеҥгыдемденыт.

– Мыланем сменылан 100 гектар утла мландым обрабатыватлаш кӱлын, – шарналтен ойла Валерий. 7 шагат эр гыч 2 шагат йӱд марте пашам ыштенна. Моло семын лийын огыл. Вет мемнан озанлыклан пеҥгыдемдыме райкомын 2-шо секретарьже Евгений Ильчигулов 6 шагат эрдене Калтаса гыч толын, ӱдымє компанийыште пашам ыштыше кажне еҥым кынелтен, мемнан урем дене коштын савырнен. Социалистический таҥасымашым кажне кечын иктешленыт. Куснылшо йошкар флаг мыйын тошто тракторемын леведышыштыже волгалт кечен.

1986 ий январьыште колхоз производствын ончыл пашаеҥжым черет деч ончыч эртыше сессийыште Амчемучаш ялсоветын вуйлатышыжлан сайленыт.

Пограничник - эре пограничник

90-ше ийлаште Валерий Александровичын илышыже йӧршеш вашталтын. 2 ий погранвойскаште служитлыше пӧръеҥ, изинекак пашалан тунемше, общество шаланымыжым шып ончен кертын огыл.

– Пограничник эре пограничникак лиеш, – каласен тудо тунам шкаланже да Нефтекамск оласе УВД-ыште служитлаш тӱҥалын. Участковый инспектор лийын пашам ыштен. Нефтекамск олаште УВД-ыште служитлыме ийлаште Валерий кок гана пел ий дене Чечен Республикыште командировкышто лийын. Мемнан лудшына-влак шке порысшым сай шуктымыжо нерген палышт манын, тыгай документ-влакым кондена:

«Россий Федераций территориаль целостностьым да кугыжаныш безопасностьым обеспечиватлыме шотышто служебный порысшым сай шуктымыжлан, Чечен Республика территорийыште бандит формированийым шалатыме шотышто контртеррористический операцийым эртарыме жапыште законым, граждан-влакын праваштым да эрыкыштым араллымылан, тидын годым лӱддымылыкым, илышлан лӱдыкшӧ жапыште устан да пеҥгыде действийым, оперативно-служебный пашаште кӱкшӧ результатым ончыктымылан милицийын капитанже Александров Валерий Михайловичлан «За заслуги перед Отечеством 2-ой степени» медаль дене палемдаш, тыгак досрочно «милицийын майоржо» званийым пуаш йодам.

Россий МВД-ын ОГВ-ын командующийын икымше алмаштышыже, милицийын полковникше О.В. Хотин.

Печора эҥер воктене, кушто пӱчӧ-влак илат...

Валерийлан ты наградым кучыктеныт але уке, мый каласен ом керт, но 2004 ийыште тудо служитлыме вержым вашталташ лийын. 2005 ий 10 ноябрьыште лекше «Нарьяна Вындер» газет теве мом воза: «Хорей-Вере поселкышто у участковый толмо дене тысе хулиган ден сонарзе-влак, кє еҥ пого дене пояш тыршен, шкеныштым йӧндымын чучыныт. Ик ий ончыч мӱндыр Башкирий гыч толшо милицийын капитанже Валерий Александров икымше кече гычак муниципаль образований территорийыште законностьым да правопорядкым текшыраш тӱҥалын. А кӧлан тиде келшен огыл, нуным мӱндыр верлашке колташ логалын, ындыжым поселкышто шып лийын».

Варажым тудым Нарьян-Марыш служитлаш кусарат»

Россий элкӧргӧ паша министерстве Ненецкий АО-ын управленийыштыже Валерий Александров полицийын подполковникше марте служитлен да 2015 ий 10 апрельыште отставкыш каен. Кызыт тудо Нарьян-Мар олаште самырык тукымым патриотический шӱлышыштӧє туныктымо шотышто кугу пашам намия.

В. Иванов,

Амчемучаш ял.