Кузе илет, мӱндыр ял

Кугу Качак ялсоветыште келшен илыше да чапле калык ила

Тошто удмурт калык мурышто Чакара курык нерген муралтеш. Удмурт Республикын общественный организацийже-влак культура министерстве полшымо дене кок тӱжем ий тӱҥалтыште фольклор пайремым эртараш палемденыт. Пайрем лач тиде курыклан лӱмдалтын улмаш да илен-толын тудо поро йӱлашке савырнен. Пайремын организаторжо-влакын ик жап гыч йодыш шочын: «А кушто, содыки, вара Чакара курык верланен?» Курык йӧршеш Удмурт Республике территорийыште огыл улмаш, а мемнан дене, Башкирийыште. Тудын йымалныже, Керей эҥер тӱрыштӧ , ныл удмурт ял: Кугу Качак, Изи Качак, Качкинтурай да Кургак – верланеныт. Вич ий ончыч «Чакара» Межрегиональный удмурт фольклор пайрем курык йымалне эртен. Уна моткоч шуко лийын. Нуно Москва, Санкт-Петербург, Тюмень олала гыч, тыгак Удмурт, Татарстан республикыла, Свердлов область, Пермь кундем гыч да мемнан республикысе, кушто удмурт ял-влак улыт, толыныт. Пайрем моткоч кугу да чапле лийын. удмурт калыкын фольклоржо моткоч поян. Но таче мемнан мутна пайрем нерген огыл, а Чакара курык йымалне верланыше удмурт ял-влак да тушто илыше калык нерген.

Кугу Качак Ижевск ден иктӧр

Удмурт ял-влак тыште ятыр курым шогат. Кодший кеҥежым кугукачакмыт ялыштын 325 ияш юбилейжым палемденыт. 2018 ийыште Качкинтурай ялын 300 ияш юбилейжым палемденыт. 2017 ийыште Изи Качак яллан 295 ий темын. Шушаш ийыште Кургак ял 260 ияш юбилейжым палемдаш тӱҥалеш. Конешне, коронавирус пандемий гына, тышке вашталтышым ок пурто гын.

Яллам негызлыме гыч ужаш лиеш, нине ялла кокла гыч эн кугу Кугу Качак. Ялым негызлыме ийым латкандашымше курымысо «ревизионный сказке» почеш пален налме.

Ял-влакым можыч туддеч ончычат негызлыме лийын. Изи Качак, Качкинтурай да Кургак ял-влак Кугу Качак ял гыч лектыныт манын, шонаш лиеш. Но тыге огыл улмаш. Чыла ялат шке гыч шочыныт. Нунын коклаштышт икмыняр ий веле. Тидын дене эртыше ийлашке экскурсым петырена. Нуным историк-шамычлан кодена. Кызытсе жапышке пӧртылына.

Вуймутышто мый арам огыл Кугу Качак Ижевск дене иктӧр манын возышым. Тудо мемнан районышто удмурт ял-влак кокла гыч ик эн кугу яллан шотлалтеш. Ончыч тыгак тудо колхозын рӱдыжӧ лийын, а ялсоветын рӱдыжӧ кызытат улеш. Ончыч, кунам мый редакций паша дене Кугу Качак ялыш каяш шоненам, иктаж-кӧ, йодын: «Рӱдолшкет каяш погынет, мо?» Ме палена, кажне мыскараште могай-гынат чын ужаш уло. Мемнан районышто илыше удмурт-влаклан Кугу Качак лийын, улеш да ончыкыжымат изи «рӱдола» лийын кодеш манын, ӱшаныме шуэш. Тыште чӱчкыдын калык пайрем-влак эртаралтыныт да тышке мемнан районысо удмурт ялла, пошкудо районласе: Бурай, Янаул, Татышле гыч делегаций-влак ӱжылтыныт. Чӱчкыдын Ижевск ола гыч художественный калык коллектив-влак концерт дене толыныт. Кок тӱжемше ийла тӱалтыште Кугу Качак ялыште чимарий йӱла почеш кугу кумалмаш-влакым эртараш тӱҥалыныт. Тыште районысо удмурт калык илыме ялла гыч шуко делегаций толеш. Сандене Кугу Качакым ме шкенан рӱдоланалан шотлена.

Калыкын келшен илымаште ялын вийже

Кӱшнӧ мый л-влак юбилей лӱмеш эртарыме пайрем-влак нерген возенам ыле. Тудым организоватлымаште да эртарымаште уло калык участвоватлен: кӧ ӱстембаке кочкышым ямдылен, кӧ сценыште выступатлен… Кунам чыла келшен ыштет, чыла паша миен лектеш. ППМИ (Программа поддержки местых инициатив) прогаммыштат кугу Качак ялсовет районышто эн сай-влак коклаште улеш, а мемнан район республикыште эн сай-влак коклаште. Мемнан деке Мишкан район гыч делегаций ППМИ шотышто мемнан опыт дене палыме лияш толын коштын. Унамытлан Кургак ял уремым, тушко щебеньым шавыме улмаш, ончыктеныт. Ик ий гыч районышто мемнан республике ден Удмурт Республикысе экономразвитий министерстве-влакын кутырен келшымышт почеш, пошкудо регионысо район ден ялсовет вуйлатыше-влаклан ППМИ шотышто семинарым эртареныт. Тунамат уна-влак практике ужашым эртарыме годым Кугу Качак ялсоветыш миеныт.

ППМИ тиде кугыжаныш велым полыш гына огыл, тыште калык проектым илышыш шыҥдараш манын, шке участвоватлышаш. Кугу Качак ялыште илыше калык тиде пашаш уо кумылын ушнат, сандене, очыни, нунын примерыштым налаш да ончаш пошкудо регион гычат толыт. – Пытартыш ийлаште ме кажне ийын манаш лиеш ППМИ-те участвоватлена, – ойла ялсовет вуйлатыше Геннадий Хайдаршин. – 2016 ийыште Кургак ялыште урем-влакым тӱзатышна, 2017 ийыште – Кугу Качак ялыште шӱарлам, 2018-2018 ийлаште – Изи Качак ялыште уремлашке гравийым шавышна да корно полотном нӧлтална, вара щебеньым оптышна. Вес ийлан тиде программе почеш. кургак ялыште уремым волгалтараш шонена. Калык дене ончылгоч погынымашым эртарыме. Конешне, шуко проектым илышыш шыҥдараш лиеш ыле. Но кажне ийын ялсовет гыч ик проект гына конкурсышто участвоватлен кертеш. Калык мемнан яллаште келшен илыше, кажне йодышым пырля погынен решатлаш тыршат. Ял староста-влаклан кугу таум каласыме шуэш. Нуно пеш чолга улыт да калык дене пашам ыштен моштат. Кугу Качак ялыште староста Апкаримов Анатолий, Изи Качак ялыште – Шарипзянова Зита, Качкинтурайыште – Исанбулатов Андрей, Кургакыште – Галямшин Олег. Нуным чылаштымат калык пагала.

Проект-влак ялын пӱсӧ йодышыжо да моло республике да федераль программе-влак почеш чоҥалытыт. Тӱҥ шотышто «Реальные дела» партий проект почеш шуко паша ышталтеш. Мутлан,Кугак ялыште шӱгарлам тӧрлатыме, Качкинтурай ялыште Кугу Отечественный сарыште кредалше землякна-влак лӱмеш обелиск чоҥалтеш. – Мемнан общественный территорийым – Кугу Качак ял рӱдыштӧ , Культура пӧрт ончылно, Сеҥымаш скверым тӱзатыме шотышто проект уло, – ойла Геннадий Дмитриевич. – Тиде проект почеш ме тушто Кугу Отечественный сарыште кредалше землякна-влак лӱмеш у обелискыи шогалташ шонена, тыгак йоча площадкым, тӱрлӧ тренажер дене спортивный площадкым, каналташ теҥгыл-влакым ышташ шонена. ППМИ почеш тиде проект огеш эрте, окса шуко кӱлеш. «Городская среда» але «Башкириский дворик» программе-влак почешат ок лий. Но район вуйлатыше-влак мыланна ялозанлык министерствын ял территорий-влакым вияҥдме шотышто программе-влак почеш, мемнан проектым илышыш шыҥдараш полшат манын, ӱшанем. Ял вигак сай велыш вашталтеш ыле.

Качак мланде шке пашаеҥже-влак дене чаплана

Районышто шуко сай пашазе. Но ик ялат, ончычсо ик колхозат, шкенжын «Сулло…» лӱм але медаль да орден-влак дене награждатлалтше еҥже-влак дене Кугу Качак ялсовет да «Красная Звезда» колхоз дене таҥастаралт ок керт. Тыгай еҥ-влак тыште кажне яллыште лу утла дене улыт.

Эн ончычак, конешне, районнан Почетан гражданинже, республикысе ялозанлыкын сулло пашаеҥже Сократов Анатолий Сакриевич. Кеч тудо пошкудо Бурай районышто шочын гынат, шкенжын илышыжым Кугу Качак ял дене кылден. Ончыч ялысе школышто туныктышо лийын ыштен, ик жап гыч «Красная Звезда» колхозышто парторг, вара, Адыев Равиль Адыевич сулен налме канышыш лекмекыже, озанлыкым вуйлаташ тӱҥалын. «Красная Звезда» Адыев вуйлатыме годым районышто ик эн пеҥгыде, ик эн сай озанлык лийын. Сократов Анатолий Сакриевич вуйлатыме жапыштат тугаяк кодын.

Анатолий Сакриевич Адыев Равиль Адыевич деч озанлыкым пеҥыдын вуйлаташ гына огыл тунемын, тыгак пашазе-влак денат кылым муын, нунын дене мутланен моштен. Фронтовик, сарын инвалидше Равиль Адыевич озанлыкыште тыршыше эн сай пашаеҥ-влакым эре кумылаҥдаш тыршен. Нуным отличий знак, медаль да орден-влак дене палемдашлан кычалын. Тудын пашажым умбакыже Анатолий Сакриевичат шуен. Конешне, пашам тыршен ыштыше, кӱкшӧ показательыш шуышо пашаеҥ-влакым награждатленыт.

Тиде статьялан материалым погышыла, ме ялсоветын чыла ныл ялыштыжат лийна.

Качкинтурайыште мый денем пырля верысе чолгаеҥ, ончыч «Победа» ООО-н Кугу Качак производственный участкыжын вуйлатышыже лийын ыштен, а кызыт фермер Назиф Абдуллин коштын савырныш. Ме тудын дене шукертак палыме улына, сандене мыйын гидем лияш тореш ыш лий.

– Газетлан кӧм войзаш лиеш? – йодым мый Назиф деч. – Пошкудышко, Юрий Минзарипович Садыровын ачаж ден аваж деке пуралт лектына гын веле. Самырык жапыште чапланыше пашазе лийыныт, сай икшыве-влакым ончен кугемденыт, – шуйыш шке мутшым тудо. Мензарип Мензаирович Мензаиров ден Татьяна Садыровна Садырова коктын гына ялысе пӧртыштӧ илат. Вийышт ситыме семын озанлыкым кучат. Мензарип Мензаирович ӱмыржӧ мучко мланде пашам ыштен– механизатор, комбайнер лийын. Татьяна Садыровна Качкинтурай фермыште ушкалым лӱштен, презым ончен.

Кум сай икшывым ончен кугемденыт. Кугыракышт, Юрий Минзарипович, пытартыш кандаш ий район администрацийым вуйлатен. А тиддеч ончыч ятыр ий район администраций вуйлатышын алмаштышыже лийын тыршен. Район калыкын пагалымашыжым сулен налын.

Ме Назиф дене тыгак передовой комбайнер Зайруллин Марат Муллануровичым Идая ватыж дене войзышна. Идая Нигматзяновна ончыч доярке лийын пашам ыштен. ачажын пашажым кызыт умбакыже тудын Антон эргыже шуя. Тудат сай механизатор да комбайнер улеш.