Сарын геройжо, салтак Яков Сальниковын пӱрымаштыже кок сар да ик илыш

Сеҥымашлан 75 ий темме юбилейым палемдыме вашеш, Калтаса информационный рӱдерыште Иван Яковлевич Сальниковын «Две войны и одна жизнь» книгажым савыктен лукмо.

Шке книгажым автор сарын участникше, фронтовик-влак – ачаже Яков да чӱчӱжӧ Игнатий Сальниковлан лӱдмден. Нуно 170-ше стрелковый дивизийыште кредалыныт.

Пале, 170-ше стрелковый дивизийым сар тӱҥалтыштак Башкирийыште ыштеныт. Шуко жап тиде дивизийын салтакше-влак нерген нимат пале лийын огыл, пуйто тудо лийынат огыл да тиде дивизийын салтакше-влак нимогай подвигымат ыштен огытыл.

Кузе шке книгаштыже Иван Сальников воза, шарнымашым, кудыжым мыланна мемнан ачана-влак коденыт, ме мондышаш огынал. Сандене тудын книгашкыже ачажын, 170-ше стрелковый дивизийын ветеранже Яков Сальниковын шарнымашыже-влак пурталыныт.

– Мыйын ачам, – воза автор, – Стерлитамакысе учебный сборыш 1941 ий 10 июньышто каен. Лу кече гыч мемнан элын историйыштыже ик эн шучко – Кугу Отечественный сар – тӱҥалын.

170-ше дивизий, кушто Яков Сальников служитлен, Западный фронтын ик неле участкышкыже логалын. 1941 ий июнь-августышто «Мертвая голова» эсэсовский дивизий ваштареш кредалын.

Себеж ден Великие Луки коклаште 150 километр, тудым кок шагат жапыште эрташ лийын. Немыч-влак гын тиде расстоянийым 1941 ий июль ден август тылзыште кок тылзе эртеныт. Тушманын наступленийжым сеҥен, 170-ше дивизийын салтак ден офицер-влак шке илышыштым чаманыде, эллан у армийым формироватлаш, промышленный предприятий ден калыкым эвакуироватлаш йӧным ыштеныт.

Тушман дене шучко оборным кучымаште, Яков Сальников окруженийыш логалын. Сальников йолташыже-влак дене окружений да фронт линий гыч лекташ тыршен. Но ик ял калыкын нуным ужалымыштлан кӧра, салтак-влак немыч-влак деке пленыш логалыныт. – Шыде жап мемнам терген, – ойлен сарын ветеранже. – Айдеме-влак нелылыкым чытыде тушманлан ужалалтыныт. Тыгайже ту жапыште ятыр лийын. Ончыч нуно немыч-влаклан полшен шогеныт гын, вара тичмашнек ужалалтыныт да мемнан тушманыш савырненыт. А ме вара мо нерген шоненна? Мемнан шонымаш икте лийын – эрык да тушман плен гыч курыжмаш нерген. Ме икте-весыланна, мемнам вашке утарат манын, ӱшаным шочыкташ тыршенна. Кӧ тиде ӱшаным йомдарен, тудо ик жап гыч ош тӱня дене чеверласен. Тыгай-влакын кок корно лийын: шкем шке пытарымаш але тушман оролын пуляже. Вашке пленныште улшо салтак-влакын план шочын: «Тышеч кеч-могай йӧнымат кучылтын куржаш кӱлеш, уке гын, тыште илен лекташ ок лий». Тыгай случай, пиалешышт, лектын. Ик жап гыч совет самолет-влак лагерь йырым бомбитлаш тӱҥалыныт. Немыч-влак нигуш пурат аптыраненыт, тидым шотыш налын, салтак-влак тӱшка лагерь гыч куржын. Чылаже 70 еҥ куржын. Пленный-влак эҥерым ийын лектыныт. Тышеч вич еҥ веле илыше кодын. Чытымаш, эрык кумыл, кресаньык шуарымаш да ийын моштымаш сеҥеныт. Нунын коклаште Яковат лийын. Калинин областьыште партизан отрядыш миен шуыныт. Тиде отрядым майор Бобрусь вуйлатен.

Я. И. Сальников партизан отряд дене действующий Совет Армийыш ушнымо марте кредалын. 1944 ий июнь гыч 1945 ий январь марте 115-ше стрелковый дивизийын составыштыже телефонист лийын. Кредалын Калинин область гыч Кенигсберг марте шуын. Книгаштыже тидын нерген автор воза: «… 1944 ий августышто ачамым «За отвагу» медаль дене палемденыт. Тудо тыграк шарнен: «Прибалтикыште кредалме годым связь кабель шаланен. Линийым тӧрлаташ ятыр жап нимогай йӧн лийын огыл. Линийым ышташ тӧчымышт годым, мыйын йолташем-влак коленыт. Ме ик йолташем дене миныште пудешталтынна. Коктынат нелын сусыргенна. Осколко ден сусыргенна да контузитлалтынна. Корштымашым чытен, мый пуем дене проводам пурлынам, кузе мемнам туныктенат да ушым йомдаренам».

Тудым полшаш вашкыше салтак-влак муыныт. тиде подаигым ыштымыжлан ачамым III-шо степенян Слава орден дене наградитленыт. Вара тудо ятыр жап госпительыште эмлалтын.

– Кугу Сеҥымаш кечым ачам Уфа олаште вашлийын, – воза Иван Сальников. – Воинский эшелонышто, тудо Дальний Востокыш каен.

… Тыге ачам адакат Приморьеш логалын. Тиддеч ончыч тудо тыште действующий военный службым 1934-1937 ийлаште эртен.

Пеҥгыдемдыме ик районым налмаште, лӱддымылыкым, геройлыкым ончыктымыжлан ачамым «Йошкар шӱдыр» орден да «За победу над Японией» медаль дене палемдыме.

Ачам Китайыште 1946 ий 22 май марте служитлен. – Ачам кок шучко сарым эртен, – воза мучаште Иван Яковлевич Сальников. – Кум гана сусырген: вуйышко, эрдышке пуля логалын, а шӱмышкӧ логалше пуля тудын ӱмыржӧ мучко пеленже коштын, тудым 40 ий утла нумалын. Тудо илыш дене 1985 ий 10 январьыште чеверласен.

Теве тыгай волгыда да сай книгам шке ачаже – Кугу Отечественный сарын геройжо нерген Сальников Иван возен. Кеч тудо шке пашажым очерк манын гынат, но мый гын тудын книгажым чын айдеме нерген повесть дене таҥастарем.

В Акиев.