Редакцийын почтыж гыч

Сар. Тиде мут деч посна тӱняште шучко нимат уке, докан. Жап писын ончыко чыма. Кугу Отечественный сарат ынде историеш кодын. 2020 ийыште Сеҥымашлан 75 ий темын. Мыняр ий эрта гынат, ме кугезе кована ден кочана-влакын тиде шучко ийла нерген каласкалымыштым нигунамат огына мондо. Нуно сарыште лийын огытыл гынат, ту жапыште иленыт, чыла нелылыкым чытеныт.

Кунам сар тӱҥлын, мыйын Александр кочамлан улыжат 11 ий веле лийын. Тудо латвич ияш рвезе-влак дене пасушто иктӧр тыршен: шошым пасум куралын, шыжым шурным поген. Кеҥежым ушкаллан шудым ыштен ситарыман лийын. Кылмен, шужен иленыт гынат, чыла чытен лектыныт. Ныл ий нуно сар гыч ачаштын пӧртылмыштым вучен иленыт. Сар йоча-шамычын воштылмашыштым, модмашыштым, пайремыштым шолыштын.

Мом мылана сар жапысе икшыве-влак каласкален кертыт? А ме вара, шкеже палена мо, кӧ тугай улыт сар жапысе икшыве-влак? Кӧ тугай герой? Герой – тиде подвигым ыштыше, лӱддымылыкым ончыктышо еҥ. Мыланем гын Александр кочам герой улеш. Тудо Калтаса районысо Павасола ялыште ила. 2005 ийыште тудлан «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945» медальым кучыктеныт. 18 мартыште кочамлан 90 ий темын. Мый тудын дене кугешнем! Тудо мыланем чын герой улеш. Тудын дене, ийготым шотыш налде, тӱрлӧ нерген мутланаш лиеш. Тудо умыла, ме нечке улына, коклан ава ден ачамат огына колышт, шкенан койышнам ончыкташ тыршена. Тудо шкежат мемнам шыматаш тырша. Ме тыныс жапыште илымыланна куанен ок шукто. Чӱчкыдын тыге ойла: «Юмо саклыже! Согыш ынже лий!» Мый тудын илыш корныжым каласкалаш ом тӱҥал. Мый ӱмырешлан тудын йоча жапше гыч эн неле кечыж нерген каласкалымыжым ом мондо.
«… Кугу Отечественный сар жапыште Ош Виче эҥер дене войска ден вооруженийым шупшыктеныт. 1943 ий шоген. Кажне ийын кочкыш шотышто неле лийын, вет киндым чыла сдаватленыт. Мый шужышо помыжалтым да авамын Изибай чӱчӱ дене мутланымыжым кольым. Умлышым, мыйын нерген кутырат,
– Александр, эргым, кынел, – ныжылгын пелештыш авам.
– Авай, мыйын изиш эше малымем шуэш. Таче йӱр ведра гыч опталмыла йӱреш, – тудо мый декем йышт гына онча да шинчавӱдшым ӱштеш.
– Вот, мо, шольым, – умбакыже шуя мутшым чӱчӱ. – Тыйын ачат фронтышто улеш. Мыйнат тушко каяш жап толын шуын. Мый теҥгече фронтыш каяш повесткым налынам.
– Мыят тый денет каем, – пелештышым мый.
– Конешне, кает. Ончыч мыйым да моло рвезе-влакым намиен кодет, вара ончалына.
Ты жапыште мый декем шӱжарем куржын тольо да тудын дене модаш йодо. Могай тушто модмаш! Корныш погынаш кӱлеш, вет тудо лишыл огыл. Оралтыште кычкыме имне-влак шогеныт. Мыйын тыгай йӱран игечыште нигушко кайымем шуын огыл.
– Вашкерак погыно, – чӱчӱн йӱкшым колам. – 12 шагат марте ме етшышаш улына.
Самырык рвезе-влакым уло ял дене ужатеныт. Ава, шольо ден шӱжар-влак чарныде шортыныт. Нуно паленыт, сар гыч чыланат огыл пӧртыл кертыт. Ялыште тыгат шуко похоронкым налыныт. Мый чытен кертде, имне сапкеремым шупшыльым, нуно вершыт гыч таранышт. 20 километрым каяш кӱлын, а мый гын уже шӱртӧ пырче марте нӧренам. Авам куржын тольо да ала-могай вургемым шуялтыш, вет корнышто чылажат лийын кертеш.
Корно палыме лийын. Мый чӱчкыдын ял калык дене пырля райрӱдыш шурным шупшыктенам. Ме жапыштыже толын шуна. Чыланат ала-могай зданийыш пурышт да вашке лектыч.
– Вот мо, Санька, – тӱҥале чӱчӱ, – тыланет приказым пуэныт, мемнам эҥер порт марте намиен шукташ.
– Кушко?! Тыгай мӱндыркӧ, мый лӱдам! – кычкыральым мый. – Уке, ом кай.
– Умыло, шольым, кажне минут шерге, – вуемым ниялтен, пелештыш тудо. Кум районым – Калтаса, Бурай, Бирск –эрташ кӱлын. Мӧҥгеш шкетак пӧртылмӧ нерген шоналтенамат, моткоч лӱдыкшӧ лийын.

Кӱлеш верышке йӱдым миен шуна. Мый пристаньыште мален лектам да эрдене мӧ‰гӧ тарванем манын шоналтышым. Но пӱрен огыл улмаш. Изибай чӱчӱ тыште кодаш лӱдмашан, имнетым шолышт кертыт, мане. Воктенем латвич ияш татар ӱдыр шога ыле. Тудат чӱчӱжым ужатен. Кугыеҥ-влак мемнам мӧҥышкӧ пырля колташ пунчалыныт, мыланна тыгак ик корно дене кайыман лийын. А корно лӱдыкшӧ лийын, тудо корем да чодыра гоч эртен. А ту жапыште курыжшо (беглые) шуко лийыныт. Нуно чодыраште шылын иленыт, эртен кайыше-влакым толеныт да пуштеденыт. Моткоч лӱдмашан лийын, а ӱдыр дене эше чотрак. Йӱр деч вара корнат начаремын. Кычкыме ӱзгарым тӧрлатымеке, кугыеҥ-влак мемнам ужатышт. Пыл-влак погыненыт, йӱр йӱраш тӱҥале. Мый йӱр йӱраш тӱҥалмылан шке семынем Юмылан таум ойленам. Чодыра гоч сайын эртена манын, ӱшаныме шуын. Кенета ик велым тугай чот шӱшкалтыме йӱк шергылте, ӱдыр лӱдмыж дене олым йымак пурен шыле, а мый тудын ӱмбак волен шинчым. «Иктаж-мо лиеш гын, мый тудым утарен кодем», – шоналтышым семынем. Ораде рвезе, тый мом шкетын пӧръеҥ-влак ваштареш ыштен кертат вара. Эркын гына каенна, кажне кыштыртатымым колыштынна. Лӱдмемым шылташ тыршен, ачам нерген шоненам. Ятыр жап тудын деч нимогай уверат лийын огыл. Мый шонкалымашем дене 1942 ий телышке пӧртыльым. Шарнем, игече моткоч йӱштӧ ыле. Тылзе ончыч ачамым сарыш налыныт, а нуно жапыште каен кертын огытыл. Фронтыш каяш эшелон-влакым нуно Янаулышто вученыт. Поезд-влак кучалтыныт, докан. Нуным станцийыште пукшен огытыл. Родо-шочшо-влаклан нунылан кочкышым иктаж-кӧ почеш колташ але шкланышыт намиен кодаш логалын. Тыге ме Изипка дене коктын кочкышым пыштен Янаулыш тарванышна. Корным палыде каенна гынат, кочкышым намиен шуктенна. Мӧҥгеш толаш лектынна, корно лишыл лийын огыл. Имне, йӱштыштӧ шуко шогымыжлан, корно дене чымыктен веле. А ме коктын, тулупыш пӱтырлатын, ыраш тыршенна. Кенета тер лакыште тӧршталтыш, торта лектын возо. Мый вашке гына имньым чарен шогалтышым. Мом ышташ? «Кеч кычкыре, кеч шорт, садыгак нигӧ ок полшо», – шоналтышым мый. Эше пелен нимогай кандыра лийын огыл. Пычкемшалташ тӱҥалын. Очыни, сар жапыште Юмо йоча-шамычым араленда нунылан полшен шоген. Лишемше обозым ужмеке, ме моткоч чот йывыртышна. Нуно мыланна кандырам пуышт, тортам пидна да Красный Холм марте ужатышт. А ял марте корным ме сай паленна, вашке гына миен шуна.
– Ме кушто улына? – олым йымач йӱк шоктыш. Чыла шонкалымашем ӱдыр кӱрльӧ.

Эрдене ме чара пасушко лекна. Вашке ӱдырын ялже марте миен шуна. Тудын аваж ден коваже моткоч чот йывыртышт. Мыйым пукшышт, ырыктышт. Пиалешем, мый мӧҥгеш пычкемшалтме деч ончыч миен шуым.

– Нигунамат мый тыге чот лӱдын омыл, – кочамын шинчавӱдшӧ лекте. – Тый, очыни, умылышыч, кӧ нерген мый ойлышым. Кочам олмышто мый мом ыштем ыле, каласен ом керт. А кузе аваже, латкум ияш эргыжым кужу корныш колтымеке, чытен лектын.

Тунемме нерген сар жапыште мондалтын, вет фронтлан кинде, шӧр, меж кӱлын. Колхоз пасу ден фермылаште ӱдырамаш ден йоча-шамыч лым лийде тыршеныт. Тылыште тыршыше-влак сар жапыште вольыкым ашненыт, шӧрым, шылым налыныт, но шкешт нунын дене пайдаланен огытыл. Ме тыгай историйым шуко палена ыле гын, мемнан мо уло, аклаш тунемына ыле. Тылыште тыршыше-влакат кажне кечын Сеҥымашым лишемдаш полшеныт. Кӧлан дыр тиде историй оҥайын ок чуч. А мый чыла тидым каласкалыме годым кочамын шинчажым ужынам. Кеч жап шуко эртен гынат, тушто корштымаш ден кочо йомдарымашым ужынам.

Кочам ныл классым веле тунем пытарен. Ятыр ий тудо «Советская Армия» колхозышто комплекс бригадир лийын ыштен, фермым вуйлатен. Екатерина ковам дене 5 икшывым ончен кугемденыт. Тудын 13 уныкаже да уныкаже-влакын 15 икшывышт уло.

Тудлан 90 ий темын. Ме тудлан тазалыкым тыланена. Тыгай герой воктене мый илем. Кеч тудын «Шӧртньӧ шӱдыржӧ» уке гынат, тудо мыланем чын герой улеш».

Илья Салаев, уныкаже, Чорай селасе Я. Ялкайн лӱмеш гимназийын тунемшыже.
**