2021 ийыште Кугече кунам лиеш?

Мутлан, руш Пасхыжым руашрнян палемда гын, нуно - тиде арняштак изарнян. Тидын годым руш дене пырля она палемде маныт. Тиде йӧным 1-ше йӧнлан шотлаш лиеш. Но ожно марий-влак вес йӧным кучылтыныт.

2-шо йӧн. Кугу октябрь революций деч ончыч пайрем-влак коклам арня дене шотленыт. Шолтымаш Мланде кылмыме кече (14 октябрь – Покро, Угинде) гыч тӱҥалын. Тиде кече гыч Шорыкйол марте 12 арням шотленыт. Тиде йӧн почеш Шорыкйол тений 7 январьыште пурен. Умбакыже Шорыкйол арнян икымше шочмыж гыч Ӱярня марте 9, 7, 5, 7 арням шотленыт. Високосный годым – 9 арня. Тыгайже кодший ыле, тений тугеже 7 арня лиеш. Тыге Ӱярня 1 мартлан логалеш. Умбакыже Ӱярня тӱҥалтыш гыч (икымше шочмо) Кугече марте 7 арня. Тугеже, тиде (дореволюционный) йӧн почеш Кугече 22 апрельыште лийшаш.

3-шо йӧн. Кугу октябрь революций деч вара карт кугыза-влак погыынымаш эртен. Тушто, юлиан календарь гыч григориан календарьыш куснымылан кӧра, Шорыкйолым У ий деч вара икымше кугарнян (изарня – пайрем водо) палемдаш тӱҥалаш пунчалме. Икманаш, пайрем у идалык шочмо дене кылдалтын. Но погынымашке чыла картат миен кертын огыл, тидлан кӧра шуко вере дореволюционный йӧнымак кучылтыныт. Тыге, мутлан, Мишкан районыштат ик жапыштак кок йӧн кучылталтын: ик вере Шорыкйол пытен гын, вес вере тӱҥалын гына. Шорыкйол ик арнялан ончык куснымылан кӧра моло пайрем-влакат ончык кусненыт. Тугеже тиде йӧн почеш Ӱярня 22 февральыштак пурышаш лийын, а Кугече 15 аперльыште лиеш.

4-ше – астрономический йӧн эн ожсо улеш. 17-ше курым марте марий калык руш календарь почеш илен огыл. Эше ожсырак жапым налаш гын, арняштынат 7 кече огыл, а 5 (тулечат ончыч - 4) гына лийын. Тунам вара кузе шотленыт. Ожно, марий гына огыл, чыла калыкат, Кугечым але тыгай сынан моло пайремым рашемдаш ондак шошым кече ден йӱд иктӧр лийме жапым (шошо равноденствий, тений 20 март) вученыт. Южо калыкше (мутлан, иранец-влак) Кугече сынан пайремым лач тиде кечыште палемден. Нуно ӱшаненыт – мемнан кокла гыч кайыше кугезына-влаклан вес тӱня омса лач тиде кечын почылтеш. Юмат тиде кечынак вола маныныт. Молышт шошо равноденствий деч варасе тичмаш тылзым вученыт. Марий-влак тылзымат ончышо коклаште лийыныт. А тылзе тичмаш лиймеке, сорта чӱкташ изарням вученыт. Тений шошо равноденствий деч вара тичмаш тылзе 28 мартыште шочеш. 28 март деч варасе изарня 1 апрельлан логалеш. Тугеже, ожсо астрономический йӧн почеш, Кугече - Сорта кече 1 апрельлан логалеш. А молан Кугече годым Сорта кече лач изарнян лиеш? Тыгай йодышым пуышо-влаклан вашештена. Марий-влак ожно 5 арня дене иленыт. У кече эрдене огыл, а кастене шочмылан ӱшаненыт. Тидлан кӧра Шорыкйол эре кугарня водын пура. А Кугечын сортам изарнян чӱктымаш эше ожсырак йӱла. Тиде йӱла кугезына-влак 4 кечаш арня дене шочмо годым шочын – тунам лач изарня пытартыш кече лийын (Семык годым сортам вӱргечын чӱкытмаш эше ожсырак – 3 кечаш арня дене кылдалтше йӱла). Икманаш, акрет жапыште марий-влак революций деч варасе йӧнымат, революций деч ончычсымат кучылтын огытыл. Кучылтынат кертын огытыл – арняште тунам кече шагалрак лийын: ондак - 3 кече, вара – 4, вара – 5. Пайрем-влакым рашемдыме кудо йӧнжӧ вара чын лиеш? Тыште вашмут икте гына лийын кертеш – акрет жапысе астрономический йӧн. Вет марий калык ожсек пӱртӱсым жаплен да кечым, тылзым, шӱдыр-влакым жаплен илен. Пайрем-влакымат нуным эскерен рашемден. Тидлан кӧра Пошкырт кундемысе карт-влак марий пайрем-влакым астрономический – чын марий йӧн дене пайремлаш тӱҥалаш темлат. Мучашлан палемден кодаш гына кодеш: моло кундемлаште марий пайрем-влакым рашемдыме моло йӧнымат кучылтыныт. Икманаш, пытартыш курымлаште марий шӱдыр-влакым лудын моштымыжм монден да пайрем-влакым моло йӧн дене рашемдаш тыршен.

Эсен Элай, марий мушан.